|
Trashegimia Islamike e TIMBUKTU
nga Tahir Shah
Karvani i Sulltan Mansa Musa, sundimtari i perandorise Mali, gjarperonte
rrugen e tij permes nxehtesise perveluese se Saharas qendrore ne rrugen e
gjate te kthimit nga 1324 peligrimazh ne Meke. Tete mije ushtare dhe
sherbetore - disa thone dhe me shume se 60000 - ngisnin 15000 gamile
ngarkuar me ar, parfum, kripe dhe rezerva ushqimi ne nje sasi te
pakrahasushme.
Destinacioni i tyre ishte, se pari, qyteti Gao i cili sapo ishte sekuestruar,
ne lumin Niger. Nga aty, ata u kthyen ne drejtim te nje tjeter metropoli i
cili sapo ishte bashkuar me perandorine e Malit, i rrethuar nga duna te
pameshirueshme, qyteti ne oazin perallor ne te cilin Mansa Musa kishte
pritur nje kohe te gjate te vinte firmen e tij: Timbuktu. Te etur dhe te
leshuar nen diellin percellues, karvani pershkroi muret e Timbuktus ne vitin
1325.
Asnje fjale se pershkruan periferine me shume se sa Timbuktu. Ne saje te
pasurise qe Mansa Musa shfaqi ne vizitat e tij ne Kajro dhe ne Meke, ajo
gjithashtu tregonte pasuri. Per tete shekuj, Timbuktu kapi imazhin e Lindjes
dhe te perendimit. Ne 1620, eksploruesi Anglez Ricard Xhobson shkroi:
Raportimet me te mikluara arriten Evropen per tregetine e arit qe zhvillohej
ne
Timbuktu .Catite e shtepive ishin pershkruar sikur ishin te mbuluara me
pllaka
ari, fundet e lumenjve sikur shkelqenin nga metali i cmuar, malet duhet
vetem
te germoheshin per te nxjere bollekun e thesarit metalik.
Raporte te tjera thoshin se uje trendafili rridhte nga shatrivanet dhe se
sulltani e lante cdo vizitor me dhurata shume te cmuara. Eksploruesit me te
medhenj evropiane ishin gati te rrezikonin dhe jeten e tyre ne kerkim te
pasurive te Timbuktu. Shoqerite eksploruese dhe ato tregetare sponsorizonin
gara, dhe vendosnin cmime per njerezit qe do te arrinin te paret duke
ndjekur udhetimin me te veshtire. Ne fakt, shume udhetare evropiane vdiqen
para se te shikonin qytetin te shfaqej ne horizontin e shkretetires; dhe ata
qe ia dolen mbane vune re se perrallave qe ata kishin degjuar ju mungunte
dicka.
Udhetaret muslimane - me te njohurit Ibn Battuta dhe Hasan el-Uazan, te
ashtuquajturit dhe Luanet Afrikane - nuk ishin me te paetur per te vizituar
qytetin, por per ata dhe per grupin e sundimtareve, shkollareve nga Maroku
dhe Persia, qyteti i larget kishte pasuri te nje lloji tjeter: Timbuktu
ishte pika e nisjes e haxhinjve afrikane per te shkuar ne haxh, dhe qendra e
disa prej financueseve islamike te mesjetes.
I ndodhur ne Malin e sotem, rreth 12 km (8 milje) ne veri te livadheve te
Nigerit pergjate anes jugore te Saharase, Timbuktu sot eshte me shume se i
nje qytet i fjetur, pak a shume vetem nje ndalese e shkurter pergjate
itinerarit te turistave. Shume nga vizitoret fluturojne brenda dhe jashte
vetem ne nje mbasdite; ditet kur ky qytet ishte nje qender karvanesh ne mes
te shkretetires ka kohe qe kane kaluar.
* * *
Nje vizite e menduar mire, sidoqofte ka vlerat e saj. Mund te shohesh shume
gjera neqoftese dikush leviz neper rruget e ngushta, vjen verdalle, shikon
neper pazar dhe perfshihet ne bashkebisedim te rastesishem ketu atje.
Megjithese Timbuktu ka qene pushtuar shume here nga shume fuqi, e perfshire
nga nje perandori ne tjetra, asnje asnjehere nuk e grabiti dhe e vodhi. Si
rezultat, gjurmet e prejardhjes islamike mund te shihen pothuajse ne cdo
kthese. Vargjet e Kur`anit zbukurojne dyert e shtepive. Varret e qindra
shkollareve te famshem i japin rendesi qytetit. Shume kuptueshem, nje sere
xhamish te bukura cohen lart ne qiellin e shkelqyer te Afrikes dhe perbejne
pikat me kryesore ne planin e qytetit.
*
* *
E shtrire ne periferine jugore te botes islame, Timbuktu ishte prodhimi i
nje bashkimi i Afrikes perendimore dhe arabeve te cilet gjeten tek Islami
emeruesin e perbashket. Njerezut e tij, shume here e shihnin vehten si
besimtaret qe luftonin kunder paganeve jashte mureve te qytetit. Tuareg,
Fulani, Berber, Sonink dhe Songoi jetonin krah per krah, ne paqe, te lidhur
se bashku nga besimi i tyre tek Zoti [Allah], pranimi i Kur`anit dhe
familiariteti me arabishten.
Meqenese qyteti shtrihej ne periferine e mbreterise qe e sundonte - dhe
ishte lene pak a shume e pavarur nga shume prej tyre - komunitetit i
Timbuktit ishte i detyruar qe permes izolimit te shihte perpara. Kjo menyre
mendimi influencoi te gjitha aspektet e shoqerise timbuktiane, dhe kjo u be
shume e dukshme sidomos ne betejat e tyre.
Gati dy shekuj pasi ishte themeluar si nje vend i vogel "Tuareg" rreth vitit
1100, Timbuktu pati fituar reputacionin si qendra me e rendesishme Islamike
ne Afriken Perendimore. Rritja e saj e qete ne kete nivel te larte - ne
kundershtm me klimen dhe kushtet gjeografike - eshte i jashtezakonshem. Po
ashtu shume interesante eshte edhe fakti se Timbuktu eci perpara
ekonomikisht, madje duke tejkaluar cdo parashikim, ne nje kohe kur dhe
kushtet qe e rrethonin nuk ishin shume te favorshme.
Ne kulmin e tij gjate mesit te shekullit te 16, qyteti kishte nje popullsi
prej rreth 60,000 banore. Ishte nje qender kryesore per ndalimin e karvaneve
dhe e prodhimit, ajo dominonte Afriken Perendimore ne tregeti dhe eksport.
El-Uazan shkruan:
Mbreti i pasur i Tombutos...mban nje oborr te shkelqyer dhe te furnizuar
mire. Monedha e Tombutos eshte flori... ka shume tempuj [xhami], muret e te
cilave jane bere nga gure te medhenj; dhe nje pallat princeror te ndertuar
po ashtu nga nje nga mjeshterat e Granades. Ketu ka shume dyqane te
zejtareve dhe tregetareve, dhe vecanerisht dyqane mendafshi dhe rrobave te
pambukta.
Megjithe suksesin e saj ekonomik, roli kryesor i Timbuktit ishe ai kulturor,
si nje pjese e dijes. Veshtiresite e udhetimit per ose nga Timbuktu i benin
pelegrinet dhe tregetaret, qe pasi te arrinin aty, te kalonin muaj, madje
vite ne qytet para se te leviznin perseri.
*
* *
Nje histori e detajuar per Timbuktin dhe prejardhjen islamike ka ardhur ne
ditet tona nepermjet nje serie kronikash, te njohura si tarikh, te shkruara
nga mesi i shekullit te 17 deri ne mesin e shekullit te 18. Keto tekste disa
prej te cilave jane pa ndonje stil te shkruari, ndersa te tjerat te fryra me
retorike - na ndihmojne te futemi ne boten e Timbuktit mesjetar. Ketu ne
mesojme per xhamite e tij te medha, per familjet mbreterore, per shkollat
letrare dhe mesimdhenien, si dhe kohen e tij te "arte".
Nga te gjitha keto kronika asnje nuk eshte me e detajuar se sa Tarikh
el-Sudan, apo Historia e Sudanit. E shkruar me 1653 nga shkollari me me ze i
qytetit, 'Abd el-Rrahman el-Sadi, ky tarikh gjurmon historine dhe shoqerine
e Timbuktit nga themelimi deri ne kohen e shkrimit. Puna e el-Sadit eshte
shume e besueshme, dhe pershkrimet jane te perpikta, saqe 250 vjet pas
shkrimit, gazetari francez Feliks Dubois e perdori si nje liber reference. "Autori
shfaq nje konshience te jashtezakonshme, sepse asnjehere nuk heziton qe te
jape te dyja versionet e nje ngjarjeje per te cilen mund te kete dyshime"
keshtu shkruan Dubois me 1897.
Dy tarikhet me te medhenj qe erdhen pas el-Sadit ishin me pak ambicioze. I
pari ishte Tarokh el-Fattasah nga Mahmud Kati, i cili shton ne punen e el-Sadit
materiale deri ne fillim te shekullit te 18. Katit sidoqofte i mungon
thellesia e mendimit e parardhesit te tij, por libri i tij permban
informacion te rendesishem ne trashegimine ligjore dhe administrative te
Timbuktit. E dyta ishte Tadhkirat el-Nisejn qe ishte nje pune anonime, eshte
pak a shume e ngjashme, nuk jep shume detaje, dhe pershkruan historine
pergjate shekullit te 18. Keto dy kronika shpesh bien ne pesimizem si
rezultat i nostalgjise per renien e Timbuktit.
*
* *
Qysh ne fillimet e saj, kur popullsia Tuareg do te zbriste ne shesh cdo vere
nga malesite e Arauanit, Timbuktu ka qene dominuar nga xhamite e tij. Eshte
ne saje te ketij qe qyteti me formen e tij trekendeshe, ka qoshet e tij
specifike - te cilat kane te gjitha nje karakter unik. Te ndertuara- si i
thone fjales- nga shkretetira, xhamite e Timbuktit u bene te famshme ne te
gjithe boten islame. Ato ngriheshin lart mbi rruget me rere dhe i jepnin
qytetit nje horizont te bukur.
Ana veriore e qytetit e ka marre emrin nga xhamia Sankore. Nje strukture
piramidale e madhe, e rrethuar dhe mbeshtetur me shtylla druri, xhamia
Sankore ishte qendra e mesimdhenies ne Timbuktu. Imamet e saj shiheshin me
nje respekt te madh; shkolla e tyre terhiqte njerez nga te gjitha shtresat e
popullsise. Sidoqofte, mesuesit dhe shkollaret thuhet te kene ardhur ne
shkollen apo universitetin e Sankores nga vende shume te largeta si
pershembull deri Gadishulli Arabik. Ketu te rrethuar nga kodrat e reres dhe
Saharaja, studentet mund te perqendronin mendjete e tyre ne asgje tjeter vec
mesimit. Dhe ndersa fama e Timbuktit po rritej ne boten islame, Sankora u be
qendra me e rendesishme e shkollimit islamik ne Afrike [pas el-Azhar].
Ana lindore e qytetit kishte nje xhami me te vogel te quajtur Xhami' el-Suk,
xhamia e Pazarit. Si shume xhami te tjera te vogla te Timbuktit, gjendja e
tij tani eshte jo e kendshme, ajo eshte zmadhuar dhe rindertuar disa here.
Ndertimi "adobe" qe eshte karakteristik per ndertesat sub-saharane,
dobesohet kur bie shi. Cdo vit, mbas reshjeve te dimrit - neqofte se ndodhin
- shume nga ndertesat e medha te qytetit duhet te riparohen dhe riforcohen,
por gjeja me e frikshme jane rrufete qe jane tmeri i Timbuktit. Xhamia el-Hana
u shkaterrua ne nje stuhi me 1771 dhe vrau 40 vete...
Kur karvani i madh i Mansa Musait arriti ne ate dite te 1325, sulltani
urdheroi arkitektin dhe poetin nga Granada Abu Is-hak el-Sahili, i cili pati
udhetuar me te nga Meka, te ndertonte nje xhami te mrekullueshme - nje qe te
ishte shume me e madhe nga ato ekzistuese - ne qoshen perendimore te
qytetit. Emri i saj, Xhingerbir, eshte nje korruptim i fjales arabe Xhami'
el-Kebir, apo "Xhamia e Madhe". Pese qind vjet me vone, me 1858, udhetari
anglez Henri Bart shkruante se xhamia "me pamjen e saj gjigande me la nje
impresion te thelle ne mendjen time. [Ajo]...ka nente kupola, te gjitha me
dimensione dhe strukture te ndryshme."
Gjigande dhe madheshtore, si dhe nje nga xhamite e para ne Afrike te
ndertuara me tulla te pjekura ne zjarr, Xhingerbiri me njehere u be xhamia
qendrore e qytetit, dhe qendron e tille deri me sot. Ne kohe krizash, ne
vitet pa shi dhe kur niveli i lumit Niger cohej shume apo fare gjate vitit,
njerezit e Timbuktit mblidheshin ne Xhingerbir. Nen hijen e bukur te mureve
te saj, imami - i cili shume here ngaterrohej me udheheqesin e qytetit - do
te drejtonte faljen.
*
* *
Ne baze te tarikeve, udheheqesit besimtare te Timbuktit, gjyqtaret dhe
zyrtaret paten dale nga gjiri i shkollave te qytetit. Ne qytetin ne te cilin
studimi i principeve islame konsiderohej nje perparesi, el-Uazani gjeti "nje
numer te madh doktoresh, gjykatesish, predikuesish, dhe njerez te tjere te
mesuar." Kjo elite shkollaresh varej shume nga klasa e biznesmeneve te
qytetit, te cilet perbenin nje pjese te madhe te madhe te numrit te
studenteve. Vecanerisht ne Sankore, ishin pikerisht keta shkollare te cilet
dhane energji dhe drejtim administrates civile, tregetise, legjislatures,
planeve te qytetit dhe arkitektures - po ashtu duke mbajtur dhe nje numer te
madh librarish. Rangu i elites se qytetit sidoqofte kishte nje limit,
gjashte familje kan dhene kati dy te tretat e kadive, gjykatesve te
Timbuktit, gjate 500 vjeteve te fundit.
Nga mesi i shekullit te 16 - e cila u quajt dhe koha e arte e Timbuktit -
qyteti kishte mbi 150 shkolla me nje program shume rigoroz. Shkencat Islame
perbenin thelbin e programit akademik, perfshi ketu interpretimin e
Kur`anit, hadithet e Profetit; jurisprudencen (el-Fikh), burimet e ligjit,
doktrima e teologjise (el-Tauhid). Vec kurseve fetare, studentet duhej qe po
ashtu te studionin gramatike, stil letrar dhe retorike (balagah), dhe
logjike (mantik). Shkollaret perqendroheshin ne menyren se si nje person
duhej te sillej ne kontekstin e nje shoqerie islame.
Vetem kur njohuria fetare dhe ajo per letersine arrihej ne nje grade te
konsiderueshme atehere studentit mund t`i caktohej nje mesues personal.
Marredhenia midis nxenesit dhe mesuesit shpesh behej shume e forte, dhe
studentet te cilet ishin me te favorizuar mund te punonin si mulazama, apo
sekretare private, per mesuesit e tyre. Me rritjen e komunitetit, nje
gjenealogji intelektuale filloi te shfaqej, e ngjashme me te gjithe ato qe u
krijuan ne vende te tjera te botes islame, e cila e lidhte mesuesin me
nxenesin dhe ata nxenes me studentet e tyre me vone. Lidhje te fuqishme
akademike dhe fetare me qendra te tjera te dijes ne Lindjen e mesme dhe
Afriken Veriore lidhen Timbuktin me pjesen tjeter te botes Islamike.
Ndersa numri i studenteve rritej, po ashtu ndodhte edhe me fushat e
studimit. Lende si historia, matematika, astronomia dhe hartografia me kohen
u bashkuan me lendet e tjera qe ofroheshin per momentin.
Megjithse Timbuktu ishte krenare per rreptesine e mesimdhenies, shume
tregetare dhe udhetare u inkurajuan qe te perfshiheshin ne kete proces gjate
kohes qe qendronin ne qytet. Keshtu shume tregetare jo-muslimane u
konvertuan ne Timbuktu si pasoje e takimeve te tyre me shkollaret muslimane.
Po ashtu, populli i Timbuktit karakterizohej nga nje filantropi e theksuar
saqe ata do t`i krijonin mundesine per te studiuar cdo vizitori pa pasur
parasysh nese ai kishte pasuri apo jo - kjo ndodhte me idene se - nje person
i cili kishte kaluar gjithe ato veshtiresi per te ardhur ne shkretetire me
kete sakrifice fitonte nje burse studimi.
Gjithashtu edhe ata te cilet lindnin ne familje te varfera e kishin edukimin
te garantuar. Kaq i madh ishte etja per mesimin e Islamit saqe edhe
rrobaqepesit e Timbuktit, formuan qendrat e tyre te mesimdhenies. Ne kete
ambjent te tille, studentet punonin si ndihmes- rrobaqepes ndersa merrnin po
ashtu edhe njohuri per bazat e Islamit. Ne shekullin e 16, Timbuktu thuhet
te kete pasur me teper se 26 qendra vetem per shkollaret rrobaqepes, shume
prej tyre punesonin mbi 100 veta. Ne kete menyre, keto institucione
gjithashtu forcuan pozitat e qytetit si nje beres i madh i rrobave.
Ne kulmin e kohes se arte te qytetit, Timbuktu kishte jo vetem bibliotekat e
medha te Sankores dhe xhamive te tjera, por edhe nje pasuri te madhe te
atyre privateve. Nje nga me te medhate, qe permbante me teper se 700 volume,
u la mbrapa nga shkollari i shquar Haxhi Ahmed bin'Umar. Biblioteka e tij
thuhej se permblidhte shume nga librat me te rralle te shkruar ndonjehere ne
arabisht, madje ai kopjoi dhe permblodhi nje numer te konsiderueshem
personalisht.
Bibliotekat e Timbuktit u rriten per shkak te procesit te kopjimit te
doreshkrimeve. Shkollaret vizitonin shpesh karvanet dhe iu luteshin
udhetareve te shkolluar qe t'i lejonin te kopjonin volumet e tyre te
vlefshme. Po ashtu, ata dyfishonin tekstet e marra nga mesuesit e tyre, duke
studiuar njekohesisht te gjithe materialin.
El-Uazan komenton se "sa andej kendej sillen doreshkrimet apo librat e
shkruar, te cilet kur shiten kane vlere me teper se cfaredo lloj malli." Jo
me vone se fundi i shekullit te 19, Feliks Dubois bleu nje numer te madh te
librave antike te Timbuktit, perfshi ketu nje kopje te Divanit te Mbreterve,
nje kronologji e mbreterve dhe ngjarjeve te Sudanit midis 1656 dhe 1747.
Pozicioni i Timbuktit si nje pike qendrore pergjate rruges per ne Meke mund
te shpejgoje pjeserisht se si gjithe ato libra erdhen atje. Megjithate,
shkollaret moderne habiten me sasine e madhe dhe autenticitetin e teksteve
arabe dhe poemave te kompozuara ne kete qytet. Nga librat e shkruar ne
Timbuktu, ka shume qe jane te vecante. Fjalori biografikal i Ahmed Babės
pershembull, perfshin jetet e njerezve me te njohur te Arabise, Egjyptit,
Marokut dhe Azise Qendore, po ashtu dhe ata te Timbuktit. Nga te gjithe
shkollaret e qytetit asnje nuk permended me teper se Muhamed Askia, i
quajtur ndryshe "Muhamedi i Madh," i cili qendroi ne krye te Timbuktit per
me teper se tre dekada ne fund te shekullit te 15 dhe fillimit te 16. I
konsideruar si shpetimtar i qytetit, ishte ai qe e cliroi Timbuktin nga
sundimatari Songohi Sunni Ali me 1493. Aliu ishte i njohur si nje njeri qe u
perpoq te demtonte islamin duke persekutuar klasen e shkolluar. Por nen
Askian, sidoqofte, shkolla dhe Islami filluan te ecnin perseri perpara, dhe
nje ere e re e stabilitetit filloi e cila do ta conte Timbuktin ne moshen e
arte te shekullit te 16.
*
* *
Si te gjithe qytetet kufitare, Timbuktu gjithashtu mori fuqi nga bashkimi i
racave te ndryshme qe deshironin te krijonin jetet e tyre brenda mureve te
qytetit. Nje perzierje e fiseve afrikane veriore dhe perendimore qe ben te
dallueshme karakteristikat e tyre ne kulture e Timbuktit. Per shembull
influenca e popullit Songoi shkonte deri ne kalendarin e Timbuktit, ku
Ramazani, muaji i shenjte i agjerimit njihej me fjalen songoi haome, e cila
do te thote "goja e mbyllur". Fundi i agjerimit njihej ngjashmerisht me
fjalen ferme, ose "goja e hapur". Agjerimi i Ramazanit asnjehere nuk ka qene
i lehte ne Timbuktu, ku klima e shkretetires i ngjan shume asaj se Azise
qendrore, por sidoqofte muaji i shenjte gjithmone ka qene marre seriozisht
ne qytet.
Si te gjithe muslimanet kudo, njerezit e Timbuktit bashkoheshin gjate
Ramazanit. Ndersa dielli ngadale binte ne perendim, apo rera e Saharase
frynte per te pushtuar rruget e qytetit, besimtaret do te mblidheshin neper
xhamite, te mbrojtur nga shkretetira dhe te mbeshtjelle ne thjeshtesine e
arkitektures `adobe', ne menyre per te rinovuar besimin e tyre.
*
* *
Me dunat e shkretetires qe e rrethonin nga te gjitha anet dhe me nje klime
jo shume te favorshme, fakti qe Timbuktu u ngrit lart dhe pati prosperitet
per me teper se 800 vjet eshte i jashtezakonshem. Po ashtu ajo u be nje
qender e dijes, aq pjellore saqe coi perpara komunitetin boteror islam. Por
me i cuditshem eshte fakti qe traditat intelektuale te Timbuktit mbeten te
patransformuara nga gjenerata ne gjenerate. Madje edhe gjate koheve te
depresioneve ekonomike, te shkaktuar nga nderrimi i rrugeve te karvaneve apo
prishjes se te mbjellave, komuniteti siguronte mbijetesen e akademive
kur`anike.
Ne fillim te shekullit te 19, eksploruesi i ri francez Rene Caille permend
se e gjithe popullsia e Timbuktit ishte "ne gjendje te lexonte Kur`anin dhe
madje ta dinte ate permendesh." Rreth 66 vjet me vone, kur francezet
kolonizuan gjithe zonen, ata permednin se mbi njezet qendra shkollore ende
lulezonin ne Timbuktu. Duke vazhduar te mesonin arabisht, doktrinen
Kur`anore dhe dijet tradicionale, shkollat paten ndryshuar shume pak ne 500
vjet.
Tani ndersa shkretetira zvarritet ngadale ne drejtim te jugut pergjate
gjithe Afrikes sub-saharane, Timbuktu qendron ende me i izoluar nga rera se
kurre. Ne te njejten kohe, ne qytetin i cili habiti si Perendimin dhe
Lindjen, disa nga gjerat me te vlefshme te historise Islame qendrojne pak
nen siperfaqen e mbuluar me balte te qytetit, duke pritur qetesisht per t`u
rizbuluar, dhe ndoshta per t`u ringjallur.
|
