|
Kolombi:
Po sikur … ?
nga Aileen Vincent-Barwood
A egziston mundesia qe fjalet e para te folura nga Kristofor Kolombi kur
arriti ne bregun e Botes se Re ishin pershendetja arabe "es-Selam alejkum"?
A duket kjo si nje ide e cuditshme? Konsideroni per vehten tuaj.....
Arabishtja ishte gjuha e shkences per pjesen me te madhe te njerezimit nga
shekulli 8 deri ne shekullin e 12. Ka shume mundesi qe te jete per kete
arsye qe Kolombi me fjalet e tij e konsideroi arabishten si "nena e gjithe
gjuheve" dhe ne udhetimein e tij per ne Boten e Re mori me vete Luis de
Torresin qe ishte nje spaniard arab-foles si perkthyes.
Kolombi shpresonte se do te zbriste ne Indi, per te cilen ai e dinte se
arabet paten arritur para tij. Ai gjithashtu e dinte se, per pese shekuj,
arabet kishin eksploruar dhe shkruar shume gjera per keto ane te botes. Ata
paten qene rreth perimetrit te Afrikes dhe paten lundruar deri ne Indi. Ata
paten exploruar me rruge tokesore Konstatinopojen, paten kaluar Aia Minor,
nepermes Egjyptit dhe Sirise dhe ne zemren e kontinentit aziatik. Ata paten
bere harta te terrenit, kishin gjetur shume nga burimet e lumenjve,
llogarisnin ererat dhe motin ne det, lartesine e maleve, dhe kishin arritur
deri ne Kine duke perhapur keshtu islamin dhe gjuhen arabe ne te gjitha keto
zona.
Ishte dita e 33-te e udhetimit te tij, 12 Tetor, 1492 kur Kolombi zbarkoi ne
toke. Ne ate pike, ka shume mundesi qe Kolombi te kete qene ne brigjet e
ishullit Bahamian te quajtur Guanahani - te cilin ai e riquajti San Salvador
dhe shpalli "sovranitetin e tij per mbretin dhe mbretereshen e Spanjes".
[Shenim per fjalen Guanahani: kjo fjale do te thote 'Vllezerit Hani' dhe e
ka origjinen nga arabishtja dhe eshte adoptuar ne Mandika. Guana eshte nje
variant i korruptuar i fjales ihuana qe do te thote vellezer, dhe Hani eshte
nje emer arab. Pra arrijme ne perfundimin qe ajo toke ishte zbuluar me pare
nga Vellezerit Hani.]
Ka shume mundesi qe surpriza e tij me e madhe ate dite ishte se te gjithe "Indianet"
sic i therriste ai vendasit, nuk flisnin arabisht.
Megjithate, ai ishte krejtesisht i bindur dhe shkroi ne ditarin e tij ne
daten 12 Tetor, E Premte, se ishte i sigurt qe po te lundronte midis ketyre
ishujve indiane per te arritur ne Cipangu (Japoni) dhe Kine, nje udhetim qe
ishte rreth 1000 milje i gjate. Ketu ai ishte i bindur se do te mund te
takonte Hanin e Madh, qe ishte nje perandor me pasuri te madhe dhe fliste
arabisht dhe kishte nen veton e tij toka te pasura me ar, argjend dhe gure
te cmuar, mendafsh, ereza dhe bime te tjera mjekesore.
Cdokush mund te mendoje sesi ka mundesi qe Kolombi, nje 41 vjecar, nje
harte-beres profesionist, lexues dhe marinar i regjur, nje njeri i cili pati
kaluar pjesen me te madhe te jetes se tij duke planifikuar udhetimin e tij
ne Perendim, ka qene kaq larg ne llogaritjet e tij.
Nje shpejgim mund te jete se, ashtu sic ishte nje marinar profesionist, ai
ishte githashtu nje politikan i zgjuar. Si nje kristian, ekspedita e te
cilit ishte iniciuar nga dy monarket kistiane, mbreti Ferdinand II i
Aragonit dhe mbreteresha Isabella I e Kastijes, gabimet ne llogaritjet e
Kolombit mund te mos jene vetem si shkak i informacionit lundrues i cili
ishte i gatshem nga shume burime, por nje vendim i llogaritur per te
perdorur "burime te pranueshme" te njohurive shkencore dhe per te injoruar
ato qe ishin "te huaja".
Gjate shtate shekujve te dominionit arab ne Spanje dhe Portugali, nga 711
e.r. deri me 1492, atje ishte zhvilluar nje kulture e artit musliman dhe
shkences e cila kishte nje efekt te thelle dhe te qendrueshem ne jeten,
artin dhe shkencat e Evropes. Rrenjet e kesaj kulture shkonin mbrapa deri ne
Kohet e Erreta te Evropes, te cilat mund te thuhet se zgjaten nga 476 E.R
deri me 1000, gjate se ciles bota arabe ishte si nje inkubator per
civilizimin evropian. Arabet jo vetem e ruajten, e perpunuan, e perteriten
dhe e perkthyen ne arabisht dijet klasike te grekeve, por gjithashtu iu
shtuan atyre kontribute origjinale dhe te rendesishme.
Kur Europa filloi te eksploronte boten e shkences, ajo nuk i ktheu syte nga
burimet greke apo romake, shume prej te cilave ose kishin humbur ose nuk
ishin ne perdorim, por u orientua nga shkrimet shkencore arabe. Duke njohur
rendesine e ketyre burimeve, evropianet ne shekullin e 12 filluan nje
program masiv perkthimi, duke themeluar nje kolegj te perkthyeseve ne
Toledo, Spanje, nga i cili shume prej puneve arabe ne matematike dhe
astronomi u perkthyen dhe u bene te mundura per evropianet qe t`i perdornin.
Gjate asaj periudhe dhe madje me heret - qe nga koha e perandorise romake
(27 P.E.S deri me 284 E.R) - egzistonte ideja per lundrimin ne perendim per
te gjetur pasurite e Lindjes se Arte. Por asnje nuk kishte marre mundimin ta
provonte.
Ne shekullin e shtate, arabet e dinin se per te vajtur ne Lindje duhej te
udhetoje ne lindje. Per 300 vjet ata paten eksploruar shume pjese te tokave
te njohura. Qe nga Delhi dhe Agra ne lindje, nepermjet Teheranit, Bagdatit
dhe Damaskut, ne Kairo, Tripoli, Tunis dhe Kordova ne perendim, shkencetaret
dhe eksploruesit arabe i kishin zgjeruar njohurite per boten e njohur deri
atehere dhe u shtyne me tutje ne horizontet a panjohura.
Sigurisht, kjo njohuri - se bashku me filozofine, llogjiken, matematiken,
historine e natyres dhe shume te tjera - mund te gjendeshin te shkruara ne
bibliotekat e medhaja te Spanjes qe ishin fryt i nje kulture
muslimane-kristiane-hebreje, dhe ne shume librari evropiane. Enciklopedite
gjeografike, fjaloret, harta dhe skema, po ashtu dhe librat per matematiken,
astronomine dhe lundrimin, doreshkrimet per permiresimin e instrumentave te
lundrimit, qendronin ne Spanjen muslimane dhe ne Lindjen e Mesme.
Po keshtu qendronte dhe "teoria e botes se re pas Detit te Erresires", ideja
e nje kontinenti te pazbuluar qe qendronte ne perendim te botes se zbuluar.
Nuk ka asnje lloj dyshimi se ishin arabet ata qe bene te paret hartat te
cilat e cuan Kolombin ne Boten e Re.
I rritur ne nje port te madh, Kolombit sigurisht qe i paten zene veshet
dicka per zbulimet arabe dhe per aftesine e tyre per lundrim qe ne moshe te
vogel. I biri i Domeniko Kolombit, nje endes, Kristofor Kolombi lindi me
1451 dhe u rrit ne Gjenove. Nje qender e madhe tregetie ne mes te viteve
1400, Gjenova kishte koloni ne Egjypt, Siri, Qipro, Konstatinopoje, dhe ne
brigjet e Detit te Zi dhe Detit Azov.
Nga keto koloni te largeta, tregetaret gjenovese, kolonistet, diplomatet dhe
misionaret kalonin ne Anatolia, Gjeorgji, Detin Kaspik, Persi dhe Indi. Ne
mes te shekullit te 15, bregu Levantine ishte nje dere e hapur per ne Lindje,
nje vend strategjik per tregeti me portet e Detit te Zi dhe Azine e Vogel.
Po keshtu 200 vjet para kesaj, eksploruesi Venecian Marko Polo shkruan per
takim me tregetare gjenovese dhe veneciane ne Rrugen e Madhe kineze. Nga
disa nga letrat e Kolombit, ne shohim se ai ishte thellesisht i frymezuar
nga historite e Marko Polos per udhetimet e tij.
Familja Kolombo jetoi ne nje shtepi prane Porta Sant'Andrea, dhe duke u
mbeshtetur ne shkrimet e tij, ne kuptojme se ne kohen kur ai ishte 10 vjec,
Kolombusi i ri e adhuronte zhurmen e portit. Ai do te qendronte vjedhurazi
neper doket dhe do te shikonte marinaret qe leviznin neper anijet gjigante
qe qendronin atje, anije te cilat kishin mberritur nga vende te largeta
ekzotike si Kiosi dhe Konstandinopoja, Egjypti, Tunizia dhe Siria. Ai dhe
shoket e tij pelqenin te luanin lojra midis rrotave te mendafshit dhe
pambukut, dhe fucite e vajit, vererave dhe erezave.
I mrekulluar ai do te ulej me marinaret, me syte e tij te vegjel blu, floket
e kuqe, dhe do te degjont me vemendje historite e tyre per tokat e magjishme
te lindjes. Eshte e veshtire te imagjinohet se si Kolombi nuk do te joshej
nga keto histori, shume prej tyre nga Levanti, apo nga historite e tjera qe
ai i degjoi me vone, kur, si nje marinar i vogel ne moshen 14 vjecare, duke
lundruar nga Gjenova, ai degjonte historite e tregetareve arabe te cilet
udhetonin ne te gjitha anet e Mesdheut.
Ai ishte analfabet ne ate kohe. Disa vite me vone ai do te mesonte te
lexonte dhe kjo nuk ishte gjuha e tij italiane, por spanjishtja e Kastijes.
Ne kohen kur Kolombi arriti ne Portugali, ai ishte ne te njezetat.
Kristianet kishin rizene shume pjese te Spanjes dhe Portugalise nga
muslimanet. Megjithate, per shkak te se kaluares muslimane, Gadishulli
Iberik ishte ende qendra e Evropes persa i perket intelektualizmit dhe artit.
Lizbona ishte qyteti ne te cilin Kolombi jetoi duke planifikuar udhetimet e
tij ne Atlantik, ajo ishte kryeqyteti i Portugalise dhe nje qytet i ditur,
ne te cilin do te ishte e mundur per te te gjente libra dhe materiale te
cilat i duheshin per kerkimet e tij. Qe ne moshe te re, ai pati mesuar
spanjisht, portugalisht, latinisht dhe gjuhe te tjera. Pra dukej qarte se
Kolombi - lundrues profesionist, harte-beres, dhe me vone dhender i Henri
Lundertarit - do te kishte marre shume nga kjo pasuri e madhe muslimane e
dijes.
Ne 1501 Kolombi shkruante ne nje leter te tij se gjate shume nga udhetimet e
tij neper bote, ai kishte takuar njerez te ditur te racave dhe sekteve te
ndryshme dhe "ishte munduar te hidhte nje sy tek te gjithe librat e
kozmografise, historise dhe filozofise dhe shkencave te tjera". Pra eshte e
qarte se ai nuk mund t`i kalonte si te panevojshme me teper se kater shekuj
shkence dhe eksplorim qe muslimanet kishin kontibuar.
Duke u bazuar ne nje nga biografet e tij, amerikani Samuel Eliot Morrison,
autor i librit "Admirali i Detit Oqeanik", Kolombi beri shume kerkime neper
doreshkrimet gjeografike te vjetra dhe te mesjetes para se te fillonte
udhetimin e tij. Ai e beri kete gje ne menyre qe te mblidhte informacion dhe
municion per perplasjen tjeter me ekspertet e kohes. Nqs kjo gje eshte e
vertete atehere nuk ka mundesi qe nga vemendja e tij te kene dale perkthime
te tilla sic ishin "Historia e Indise" e el-Birunit dhe "Mu'jam el-Buldan" e
Jakutit. Gjithashtu duket qarte se ai duhet te jete mbeshtetur shume edhe
tek "Udhetimi i shekullit te 13" i Ibn Battutes, ne te cilin eksploruesi me
i famshem i kohes se vjeter shkruan per 120,000 kilometra udhetim nga Afrika
e Veriut ne Kine dhe kthim.
[Ibn Battuta (emri i pare i tij ishte Muhamed) pati lindur me 1304 ne
Tangier, Marok. Ai filloi udhetimin e tij ne Qershor 1325 nga Tangieri dhe
arritit ne Indine veriperendimore (tani Pakistan) me 1333 mbasi kreu Haxhin
per here te trete. Sulltan Muhamed Tugluk i Delhit (India) ishte aq i
cuditur dhe i kenaqur me te saqe e caktoi Ibn Battuten te sherbente si
Magjistrat i Delhit ( 1334-1341). Ibn Battuta me vone u caktua te sherbente
si ambasadori i sulltanit ne Kine me 1342. Ai vazhdoi udhetimin e tij per ne
Kine nga India perendimore, Ishujt Maldive, Cejlon, Bengal, Sumatra dhe
Vietnami.]
Nga biografite e tjera te tij, me sakte ajo e priftit Spanjoll Fraj
Bartolome de las Casas, behet e ditur gjithashtu se Kolombi ishte nje lexues
i librave per gjeografine dhe kosmografine. Kater nga librat e tij jane
ruajtur deri me sot: Ato jane nje perkthim Latin i 1485 te librit te Ser
Marko Polos, nje perkthim ne italisht te Historise se Natyres nga Plini e
printuar me 1489, "Imago Mundi" te Pierre d'Aillyt, dhe nje edicion te vitit
1477 te "Historia Rerum Ubique Gestarum" nga Papa Pius II.
Kolombi gjithashtu pranoi se mbeshtetej shume ne informacionin e mbledhur
nga shkolla e lundrimit e themeluar nga Princ Henri i Portugalise, shpesh i
njohur me emrin Henri Lundertari. Rreth tridhjet vjet para udhetimit te pare
te Kolombit, disa nga karavelat e princit paten lundruar ne perendim, deri
ne qoshen e jashtme te Zoreve dhe ndoshta deri ne Njufaundlend. Duke arritur
ne perfundimin se egzistonin toka te tjera per t`u eksploruar pervec atyre
qe Ptolemeu kishte pershkruar ne librin e tij te shekullit te dyte "Udhezues
per Gjeografine", dhe duke patur para sysh informacionin gjeografik te
marinareve dhe lundruesve - shume prej tyre nga Levanti - princi themeloi
shkollen e Sagres, ne jug te Portugalise, e cila do te luante rolin e nje
magazine per dijen e shkuar dhe te ardhme te Detit. Ka mundesi qe te jete ky
burimi ku Kolombi mesoi, se vite me perpara, Vasko de Gama pati lundruar
pergjate bregut lindor te Afrikes, ai udhehiqej nga nje kapiten arab, Ahmad
ibn Mexhid, i cili perdorte nje harte arabe qe deri atehere ishte e panjohur
per lundruesit evropiane.
Dhe ende, megjthese gjithe ky informacion ishte ne perdorim, Kolombi beri
nje gabim te madh ne llogaritjet e tij te distances qe ai duhej te lundronte
per te arritur ne anen tjeter te globit.
Ideja qe toka ishte sferike nuk ishte nje ide e re, dhe ishte pranuar
gjeresisht nga njerezit e shkolluar ne kohen e Kolombit. Po keshtu ishte dhe
ideja e grekeve per ndarjen e tokes sferike ne 360 grade, por burimet
ndryshonin kur vinte puna per gjatesine e nje grade. Masa korrekte e pranuar
ne ditet tona eshte 111 kilometra ose (60 nyje detare) per grade ne ekuator.
Ne shekullin e trete P.E.S, astronomi grek i lindur ne Libi, Eratosteni, i
cili ishte njekohesisht edhe drejtori i biblotekes se Aleksandrise, pati
arritur te llogariste me afersi nje vlere 110 kilometra (59.5 nyje detare)
per grade qe ishte shifer shume precize per kohen. Ne shekullin e dyte
gjeografi i madh i Alaksandrise, Ptolemeu, pati llogaritur graden te ishte
rreth 93 kilometra (50 nyje detare). Ne shekullin e nente, astronomi
musliman Abu el-'Abbas Ahmad el-Fargani punet e te cilit u perkthyen ne
Latinisht gjate mesjetes nen emrin Alfraganus, pati llogaritur se nje grade
e kishte gjatesine 122 kilometra (perreth 66 nyje detare) - rezultat ky qe
nuk ishte aq i sakte si ai i Eratostenit por me i sakte se rezultati i
Ptolemeut.
Ka mundesi qe ose Kolombi gabimisht perdori miljet evropiane ne konvertimin
e llogaritjeve te el-Farganit duke arritur keshtu ne 45 milje per grade ne
ekuator, ose mbasi vendosi se llogaritja e el-Farganit ishte ne rregull, ne
fund zgjodhi per arsye te politikes te ndiqte llogaritjet e Ptolemeut,
gjeografia e te cilit ishte botuar fillimisht ne nje edicion latin dhe pati
fituar popullaritet te madh ne shekullin e 15 ne Evrope. Ne rastin e pare
Kolombi e ka llogaritur distancen ne ma pak se nje e treta ndersa ne rastin
e dyte me pak se 25 per qind.
Nqs Kolombi do te kishte pranuar zbulimet e shekullit te nente te nje grupi
prej 70 shkollaresh muslimane, qe punonin nen mbikqyrjen e halifit 'Abd
Allah el-Ma'mun, i cili i pati mbledhur ata per te vendosur gjatesine e nje
grade, ai do te kishte shmangur shume gabime.
Duke perdorur mjete druri per te matur, shkollaret e halifit udhetuan neper
nje rruge nga veriu ne jug derisa ata pane nje ndryshim prej nje grade ne
ngritjen e yllit polar. Matjet e tyre rezultuan ne nje shifer shume te sakte
te perimetrit te tokes: 41,526 kilometra, ose 22,422 nyje detare e cila
rezultonte ne nje shifer prej 115.35 kilometra per grade. Ne kohen e
Kolombit, nje pasuri e vertete e dijes se akumuluar nga shkenca dhe
eksplorimi arab ndodhej ne bibliotekat e Spanjes dhe Portugalise. El-Biruni
me saktesi pati llogaritur gjatesine dhe lartesine dhe - 600 vjet para
Galileut - pati sugjeruar se toka rrotullohej rreth vetes. 100 vjet me vone
ne shekullin e nente matematikani al-Huarizmi pati matur gjatesine e gradeve
tokesore dhe lundruesit arabe perdornin gjilperat magnetike (busulla) per te
mos humbur rrugen. Gjithashtu ishte rreth kesaj kohe, qe astronomet arabe
Ibn Junus dhe el-Battani apo Albatenjius sic njihej ne Evrope, permiresuan
astrolabet e vjeter, kuadrantin, sekstantin dhe kompasin ne ate saktesi, qe
per qindra vjet me mbrapa asnje udhetues i rrugeve te gjata nuk mund te
nisej pa to. Me arritjen e shekullit te 12 gjeografi spanjollo-arab el-Idrisi
pati kompletuar atlasin e tij voluminoz te botes qe permblidhte shume harta
dhe skema.
Per te llogaritur distancen qe ai duhej te pershkronet per te arritur Indine
dhe Lindjen, Kolombi zgjodhi qe te mos mbeshtetej ne burimet arabe dhe
muslimane. Ai u influencua ne te kundert nga teoria e Paolo Toskanelit, nje
fizikant nga Firence qe pati studiuar astronomi dhe matematike. Kur ai pa
hartat e Toskanelit ne te cilat thuhej se llogaritja e Marko Polos e
gjatesise se Azise ishte korrekte, dhe se distanca nga Lizbona duke ecur ne
perendim per ne Japoni ishte vetem 3000 milje dhe per ne Hangzhou, Kine,
ishte 5000 milje, Kolombi pranoi shifrat qe ai deshironte te degjonte. Pra
ne kete menyre ai vendosi te merrte me vete harten e Toskanelit ne udhetimin
e tij te pare.
Kolombi gjithashtu besonte se udhetimi i tij ne perendim nga Spanja ne Indi,
megjithese i veshtire do te ishte i shkurter. Duke perdorur harta dhe
informacione te bazuara ne llogaritjet e Ptolemeut dhe Martin Behaimit,
hartografit gjerman, ai besonte se do te arrinte Kinen pas jo me teper se
4000 milje udhetimi. Ky mendim konfirmohet dhe nga libri i Pierre d'Ailly
"Imago Mundi" , nje liber i cili sipas djalit te Kolombit dhe biografit
Ferdinand, ishte shoku i shtratit per te per shume vjet. (Kopja e Kolombit,
me faqet e mbuluara me shenimet e tij ndodhet ne muzeun e Seviljes) D'Ailly
besonte se oqeani perendimor, midis Marokut dhe brigjeve te Azise lindore,
nuk ishte "shume i gjere". Ai ndoqi sistemin e Marinusit te Tires, nje grek
i shekullit te dyte i cili e mendonte Eurasin shume te gjere nga lindja ne
perendim, dhe Oqeanin Atlantik te ngushte dhe parashikoi se ky i fundit mund
te kalohej vetem ne pak dite nqs do te kishte nje ere te mire.
Simbas ditarit te Kolombit - origjinali i te cilit ka humbur, ose sic
sugjerojne disa historiane shkaterruar - ai lundroi me floten e tij te vogel,
te perbere prej tre anijesh per ne Boten e Re me nje llogaritje te kote. Kjo
do te thote se ai kaloi neper Oqeanin Atlantik midis Ishujve Kanari dhe
Bahamas duke perdorur vetem nje kompast marinaresh, nje kuadrant dhe nje
litar plumbi, nje ampolete, vizore dhe harta. Hartat e tij ishin prej lekure
delesh dhe tregonin brigjet e Spanjes, Portugalise dhe Afrikes se Veriut,
Azoreve, Madeires dhe Kanareve. Ai e mbante drejtimin me ane te kompastit te
marinareve, qe ishte nje perdorim i gjilperes magnetike te perdorur kater
shekuj me pare nga lundruesit arabe. Kuadranti i tij ishte nje shpikje e
hershme e astronomit te famshem arab Ibn Junus te Kairos.
Nuk ka dyshim se Kolombi duhet te permendet si nje njeri i madh per kurajon
e tij, aftesite lundruese dhe kembenguljen. Ne anen tjeter cdokush mund te
mendoje se cfare mund te kete ndodhur ne ate dite Tetori me 1492 nqs ai do
te kishte ndjekur tete shekuj njohuri lundrimi dhe shpikjeve arabe.
Sigurisht qe kjo do ta kishte bere lundrimin e tij me te lehte, friken e tij
me te pakte dhe zbritjen e tij ne toke me te sakte.
|
