|
Sekuoja
dhe alfabeti I rrokjeve Ceroke
Nga dr. A. Zahur
Sequoyah (Sekuojah), udheheqesi i famshem amerikan ceroke i shekullit te
nentembedhjete njihet per krijimin e alfabetit te shkronjave ceroke me 1821.
Ai lindi prane Fort Loudoun, ne fshatin Tuskege mbi lumin Tenese me 1776,
dhe iu dha emri 'Sikuoja'. Nena e tij levizi me vone ne Uilstaun, Alabama
kur ai ishte ende nje djale i vogel. Sekuojah sherbeu nen Andreu Xhakson ne
betejen e Horseshoe Bend me 1812, dhe luftoi me regjimentin Ceroke kunder
Creek(Krik) Redsticks gjate 1813 - 14. Kater vjet me vone ai u zhgenjye nga
nje marreveshje me qeverine e Sh.B.A - e cila morri nje pjese te madhe nga
tokat Ceroke (Shar-kee). Si konsekuence e kesaj marreveshje te 1816, ai u
largua me te tjeret per ne fshatin Ceroke te zones Skin Bajou te Arkansasit
(Ar Kan Sah). [Arkansasi u be zyrtarisht pjese e Sh.B.A-se me 1836.]
Historianet kane sugjeruar se Ceroket e vjeter kane migruar ne drejtim te
veriut nga Meksiko per ne krahun lindor te Rrafshines se Madhe ne zonen e
Liqenev te Medha. Me vone, ata u terhoqen ngadale ne drejtim te jugut mbas
humbjes ndaj Delauare dhe vendasve Irokuois. Po ashtu ekziston edhe nje
opinion tjeter jo shume popullor i cili sugjeron se origjina e tyre e ka
zanafillen nga pellgjet e Orinokos dhe Amazones ne Ameriken Jugore. Ne fund
te shekullit te gjashtembedhjete kishte rreth dhjete milion indiane vendas
ne Amerikat. Vetem nje milion prej tyre mbijetuan deri ne fillim te
shekullit te nentembedhjete. Populli Ceroke ka qene njohur nga nje duzine
emrash dhe gjuha e tyre dihet se ka qene nje forme e gjuheve irokuoian. Ata
zinin tre zona gjeografike dhe flisnin tre dialekte qe njiheshin si Lindori,
Qendrori dhe Perendimori. Ceroket e vjeter e identifikonin veten si
Ani'Yun'uiya, qe do te thote "populli i vertete apo kryesor."
Gjate shekullit te tetembedhjete, Ceroket zinin fillimisht me teper se dyzet
mije milje katrore neper zona te larta te Juglindjes, maleve Apalashe (apa-la-che)
ne jugperendim te Virxhinias, ne perendim te Karolines Jugore dhe Veriore,
Tenese (Tenasuh) lindore, Gjeorgjia e veriut, dhe veriperendim te Alabamas
(Allah bamia). Kjo eshte e njejta zone ku nje grup i njohur si Melungjone
pati qendruar. Me 1840 pothuaj gjithe tribute e amrikaneve vendas u detyruan
te emigronin per ne territoret e tyre ne Perendim te Misisipit.
Traditat gojore te Cerokeve tregojne se populli cerok kishte nje forme gjuhe
te shkruar, por perdorimi i saj vazhdimisht shkoi duke rene per shkak se ne
periudhen midis shekullit te gjashtembedhjete dhe tetembedhjete fati i tyre
ndryshoi se tepermi, pati migrime te njepasnjeshme per ne malet e juglindjes
, dhe izolim i vazhduar i njerezve te tyre neper pjese te vecanta te
Amerikave. Nga mesi i shekullit te tetembedhjete, shume Ceroke paten humbur
gjithcka pervec anes gojore dhe fonetike te gjuhes se tyre.
Duke pare se aftesia komunikuese e amerikaneve ceroke vazhdonte te binte dhe
influenca e gjuheve jo-vendase vazhdonte te rritej, Sekuojah u motivua qe te
shpetonte gjuhen ceroke qe ishte ne perdorim atehere. Sekuojah vete nuk
dinte te lexonte apo shkruante anglisht apo ndonje gjuhe tjeter. Ai filloi
punen e tij me 1809. Ne hapat e pare, Sekuojah kuptoi se gjuha ceroke
perbehej nga disa grumbuj tingujsh dhe disa kombinime zanoresh dhe
bashketingelloresh. Ai harxhoi disa vjet duke u perpjekur qe te prezantonte
shkrime te vjetra ceroke ne shkronjat qe ishin te mundura per printim.
Historianet sugjerojne se Sekuojah, i mahnitur nga fjalet anglisht te
shkruara dhe te printuara, vendosi qe te adoptonte simbolet romake dhe greke.
Sidoqofte, duket qarte se ai ka perdorur edhe disa shkronja arabe, simbole
si dhe sistemin e saj te shkrimit. U desh nje pune e madhe prej mese
dymbedhjete vjetesh, gjate se ciles ai u vu ne loje nga populli i tij per
preokupimin me alfabetin, dhe madje nje here u deklarua i cmendur sepse
neglizhoi vjeljen misrit. Me 1821, Sekuojah perfundoi alfabetin cerok me 85
simbole te cilat prezantonin gati te gjitha tingujt ne perdorim ne gjuhen
ceroke.
Sekuojah e prezantoi alfabetin e tij me ane te nje tabele qe kishte
trembedhjete rreshta dhe gjashte shtylla. Ai kishte gjashte zanore,
shtatedhjete e tet simbole qe prezantonin kombinimet midis
bashketingelloreve dhe zanoreve si dhe nje tingull "s". Nuk ka simbole per
shkronjat angleze B, F, J, P, R, T dhe X. Gjashte zanoret kane ngjashmeri me
ato te gjuhes arabe. Kur lexohet nga e majte ne te djathte, cdo rresht
perfaqesonte nje alfabet me kombinimet e zanoreve dhe bashketingelloreve,
dhe tingujve qe kishin lidhje. Sistemi i Sekuojahs eshte i ngjashem me ate
qe u perdor per mesimin e gjuhes arabe dhe gjuhe te tjera muslimane te cilat
ishin ndikuar fuqimisht nga perdorimi universal i gjuhes arabe midis
muslimaneve qe nga shekulli i shtate. Alfabeti i Sekuojahs dhe ngjashmerite
e tij me shkronjat arabe perfshi ketu dhe fonetiken tregohet me poshte.
Shkronja perkatese arabe tregohet ne te djathte te simbolit sekuojah dhe
shqiptimi i tij. Ne shtyllen e pare ku disa hyrje permbajne me teper se nje
simbol, shkronja arabe perkatese tregohet nen ate simbol. Kur krahasohet me
pjesen perkatese te tyre ne arabisht, disa simbole sekuojah jane ose te
kthyera me koke poshte, te rrotulluara apo te dyja. Kjo mund te jete nga
deshira e tij qe t'i zgjidhte simbolet e tij nga materialet e mundshme per
shtyp.
Njezet e dy nga te njezet e tete shkronjat arabe, kur perdoren per te
formuar fjale, mund te modifikohen pakez sipas pozicionit qe kane ne ate
fjale ne fillim, brenda, apo ne fundt. Pra si rezultat ka tre forma shtese
per te njezet e dy shkronjat arabe. Ndryshime te vogla jane gjentur ne
Arabishte Perendimore te perdorur ne Andaluzi (Spanje dhe Portugali), zona e
sunduar nga muslimanet midis 711 dhe 1492 e.r. Historikisht, ndryshime te
vogla kane ndodhur neper gjithe boten muslimane ne menyre qe te kete nje
pershtatje me stilin lokal kaligrafik. Pervec shkrimeve Pan - Islamike Kufi
i hershem, Naskhi, Thuluth, dhe Kufi i gjethuar, shkrimet zonale arabe jane:
Andalusi, Fasi, Qajarauani, magribi, Sudani, Diuani, Kufi Lindor, Shikastah,
Sini, Talik, dhe Xhavi.
Interesant eshte fakti qe perdorimi nga ana e Sekuojas i shkronjes 'ma'
eshte i afert me 'muham' ne fjalen 'Muhamed'. Perdorimi i tij i shkronjes
'la' eshte i ngjashem me ate te pjeses se mesit ne fjalen Allah ku 'lam'
perdoret me dyfishues.
Nje ngjashmeri me fjalet dhe fonetiken arabe nuk eshte shume e cuditshme.
Raportet historike muslimane tregojne se muslimanet e Andaluzise arriten ne
Amerikat qysh me 889 e.r. Ne shekujt qe vijuan kishte shume udhetime sic
pershkruhen edhe nga historianet Masudi (v. 957), Idrisi (v. 1166), Ibn
Fadlullah al Umari (v. 1348), Ibn Batuta (v. 1369), e te tjere. Ne fillim te
shekullit te katermbedhjete, Sultan Abu Bakri I i Malit, Afrika perendimore,
pati sukses ne eksplorimin e Amerikes Qendrore dhe disa pjeseve te Amerikes
Veriore pergjate lumit Misisipi (1309-12). Gjuha primare e ketyre
eksploruesve muslimane ishte arabishtja. Dy shekuj me vone gjate kohes se "zbulimit"
shume popullor te Amerikes, harta e ngjyrosur e Piri Re'isit, e vizatuar me
1513 dhe e prezantuar te Sultan Selimi I me 1517, tregonte hemisferen
perendimore, Ameriken e jugut dhe Antarktiden, dhe ishte e papritur qe kjo
harte kishte dhe nje vije detare shume te sakte te Brazilit.
Shume emra vendas me origjine arabe jane gjetur ne zonat ku kane jetuar
amerikanet vendas. Edhe sot disa fjale ceroke jane njesoj me fjale arabe apo
turke. Per shembull, fjala ceroke per nen 'Ana Ta' eshte identike me fjalen
turke me te njejtin kuptim. Nje shprehje e lehte per tu kuptuar per
origjinen e saj arabe shte shprehja Vallah olum (Uallahu Aalam).
Nuk dihet mire se cfare dokumenta perdori Sekuojah per te krijuar alfabetin
e tij. Per me teper, shume pak dihet perse ai zgjodhi shume simbole te
ndryshme (ne te njejtin rresht) per disa nga shkronjat themelore.
Historianet thone se ai shkroi shume pasi krijoi fjalorin e tij por
pothuajse gjithcka ka humbur.
Nje shembull se si te krijohen fjalet duke perdorur alfabetin e rrokjeve
mund te demonstrohet ne anglisht duke shkruar shkronjat x p d n c per te
shprehur fjalen 'expediency'. Historianet raportojne se brenda pak muajsh
pasi u fut alfabeti i Sekuojahs, nje numer i madh Cerokes ishin ne gjendje
qe te lexonin dhe shkruanin ne gjuhen e tyre, dhe brenda nje viti, me teper
se nentedhjet per qind e popullit te tij mesuan shkrim e kendim. Me 1824,
Keshilli Ceroke njohu kontributin e tij te madh dhe e vleresoi ate me nje
medalje nderi. Me pak se kater vjet me vone ne 21 Shkurt, 1828, filloi
botimi i gazetes se amerikaneve vendas "Ceroke Phenix" (Tsa la gi Tsu
lehisanunhi). Ajo permbante lajme ne Ceroke dhe anglisht ne shtylla paralele.
Fjala e fundit ne gazete eshte me origjine arabo turke. Gazeta u be shume
popullore deri sa ndaloi botimin tre vjet me vone, ne pranvere te 1831, per
shkak te sabotimit nga ana e shoqerise se vetme te botimit. Megjithe
veshtiresite, Ceroket paten botuar me afersi 14 milion faqe ne perkthime
deri me 1861.
Si udheheqes i Cerokes Perendimor, Sekuojah ishte nje burre paqedashes i
cili u perpoq qe te shkollonte njerezit e tij, dhe u perpoq teper per t'i
bashkuar ata. Ai gjithmone mbante turbanin e tij dhe veshjet e gjata, te
cilat jane tipike per nje musliman, ndersa ishte me mision zyrtar ne
Uashington, D.C per negociata dhe marreveshje. Ai ishte teme per leskione
nga Samuel Lorenzo Knap. Portreti i tij i famshem u be me 1828 nga Carls
Bird King ne Uashington D.C. Sekuojah nuk ishte i vetmi qe vishte rroba
muslimane. Me teper se nje duzine udheheqesisht te amerikaneve vendas te
tribuve te tjera, perfshi ketu Cipeua, Krik, Ioua, Kansa, Miami, Potauatomi,
Sauk & Foks, Seminole, Shauni, Siouks, Uinebago, dhe Juci, vishnin rroben
muslimane te kokes. Disa prej tyre mbanin kapela te dallueshme arabe.
Portretet e famshme te tyre qe u botuan midis 1835 dhe 1870 vertetojne kete
fakt.
Ne veren e viti 1842, Sekuojah u largua nga shtepia e tij ne Oklahoma per ne
Meksiko me tete nga shoket e tij te besuar me qellimin per t'u mesuar
alfabetin amerikaneve vendas. Rruga qe ai ndoqi kishte edhe territore qe nuk
ishin te qeta. [Teksasi sapo ishte marre nga SHBA nga Meksiko. Teksasi u
bashkua me ShBA-ne me 1845. Territoret e Meksikes se re, Utahut, Arizones,
Nevades dhe Kalifornise, ku jetonin vendasit ishte atehere pjese e Meksikes
qe nuk kishte shume mbrojtje ushtarake.] Sekuojah u perball me shume ngjarje
te pafat ne kete rruge dhe vdiq me 1843 prane San Fernandos, Tamaulipas ne
Meksike. Varri i tij asnjehere nuk u gjet. Sekuojah jetoi gjate periudhes me
te veshtire ne historine e indianeve te veriut. Rreth dy dekada me vone,
udheheqesi i fundit i amerikaneve vendas ceroke me emrin Ramadan Ibn Uati (popullor
me emrin Stand Uatie [1806 - 71]; sepse nuk ka R ne alfabetin Ceroke), i
cili sherbeu si nje brigadier gjeneral per konfederaten, i dorezoi komanden
e tij Shteteve te Bashkuara ne Qershor 23, 1865. Djali i tij Saladin Uatie
sherbeu ne delegacionin e cerokeve te jugut ne Washington, D.C per te
firmosur nje marreveshje te re me Shtetet e Bashkuara ne fund te Luftes
Civile. Ai vdiq ne menyre misterioze ne moshen njezet e nje vjec. (Saladin
eshte nje emer i anglikanizuar dhe vjen nga emri Salahudin, sulltani i
famshem musliman qe cliroi Jeruzalemin nga kryqezatoret me 1187).
Pemet e drurit te kuq qe formojne kuroren e Kalifornise se veriut e kane
mare emrin nga Sekuojah, dhe statuja e tij mbahet ne shtetin Oklahoma ne
Sallen e Skulptures ne Godinen e Kongresit (Capitol) kombetar te Shteteve te
Bashkuara.
|
