ISLAMI
Feja e Njerėzimit
Nga
Maulana Muhamed Ali
me Parathėnie nga
Lord Headley
Pėrmbajtja
Shėnim i Botuesit
Parathėnie e Botimit Origjinal
1. Hyrje
Domethėnia e emrit - Kuptimi i ri qė ka marr nė fe.
2. Disa Tipare Dalluese tė Islamit
Besimi nė tė gjithė profetėt -
Persosmėria e fesė - Uniteti i njerėzimit - Njė fe historike
3. Parimet Themelore tė Islamit
4. Qenia Hyjnore
Koncepti i Zotit nė Islam - Ekzistenca e Zotit - Shembulli i Kuranit tė
Shenjtė - Uniteti (Njėshmria) e Zotit
5. Shfaqja Hyjnore (Feksja Hyjnore)
Besimi nė profetėt - Pėrsosmėria e shfaqjes - Vazhdimėsia e formave mė tė
ulta
6. Jeta pas Vdekjes
ėshtė vazhdim i kėsaj
jete - ėshtė shėmbėllim i gjendjes shpirtrore tė ksaj jete - Pėrparimi i
pakufishėm nė jetėn pas vdekjes
7. Domethėnia e Besimit
Besimi nė engjėjt - Besimi si bazė pėr veprim
8. Parimet e veprimit
9. Detyrat e Njeriut ndaj Zotit
Lutja - Agjėrimi -
Pelegrinazhi - Veprimet kuptimplote tė adhurimit (lutjes)
10. Detyrat e Njeriut ndaj Njeriut
Vllazėrimi i Islamit - Tė drejtat e gruas - Shteti - Ilustrime tė rregullit
islamik - Xhihadi - Zeqati dhe Lėmosha
11. Spektri i Mėsimeve Morale
Shėnim i Botuesit
"Islami - Feja e Njerėzimit"
nga Maulana Muhamed Ali (vd. 1951) u botua pėr herė tė parė mė 1928 si njė
version i pėrmbledhur i Parathėnies hyrėse tė autorit nė veprėn e tij
monumentale tė vitit 1917 "Pėrkthimi Anglisht i Kuranit tė Shenjtė, me
Komente". Ky libėrth popullor ka pasur ribotime tė shumta nė qindra mijė
kopje, tė cilat janė shpėrndarė falas nė tė gjithė botėn. Gjithashtu ėshtė
pėrkthyer nė shumė gjuhė pėrfshirė frėngjishten, gjermanishten,
hollandishten, italishten, hungarishten, polonishten dhe kinezēen.
Duke parė popullariten qė gėzoi ky libėrth u ndje e nevojshme qė tė
zgjėrohej pėr tė dhėnė hollėsira mė tė mėdha pėr mėsimet fisnike tė Islamit.
Qė nga botimi i tij fillestar, Maulana Muhamed Ali ka nxjerrė nė drite libra
tė tillė tė paēmuar e tė vlerėsuar lart si "Feja e Islamit" (1936), "Rendi
i Ri Botėror" ((1944), "Mendime tė Pavdekshme tė Profetit tė Shėnjtė Muhamed"
(1947), si dhe botimi i ripunuar i veprės sė tij "Pėrkthimi i Kuranit
tė Shenjtė, me Komente" (1951). U ndje gjithashtu e nevojshme qė
shpalosja e pashėmbullt e Islamit qė bėhej nė kėto libra tė arrinte tek
lexuesi edhe nė trajtė shumė tė pėrmbledhur.
Prandaj dhe "Islami Feja e Njerėzimit" ėshtė zgjeruar duke
pėrfshirė nė tė pasazhe tė pershtatshem nga vepra e mėsipėrme madhore dhe
nga librat e tjerė tė Maulanas. Ėshtė ruajtur trajta origjinale e libėrthit
ndėrkohė qė janė zgjeruar kapitujt ekzistues dhe janė shtuar disa kapituj tė
rinj. Duke bėrė kėto shtesa u pa e nevojshme qė tė bėheshin disa redaktime
tė lehta pėr tė garantuar vazhdimėsinė e ekuilibrin brenda tekstit.
Parathėnie
e Botimit Origjinal
nga Lord Headley
Me kėnaqėsi shumė tė madhe e kam lexuar epitomėn e
shkėlqyer tė mėsimit islamik tė Maulana Muhamed Aliut dhe mė ka bėrė
pėrshtypje tė madhe zotėsia qė ka treguar ai pėr tė pėrmbledhur, brėnda
hapėsirės prej pak faqesh, tė gjitha gjėrat thelbėsore tė fesė sonė:
thjeshtėsia dhe sinqeriteti i veprės bėjnė qė ajo tė jetė njė referencė e
paēmueshme pėr tė gjithė ata qė seriozisht janė nė kėrkim tė sė vėrtetės.
Ndjehet qartė nevoja pėr njė paraqitje tė tillė konēize tė Islamit, sepse,
pavarėsisht nga pėrparimet nė fushėn e arsimit dhe nga arsyetimi inteligjent
rreth subjekteve fetare, eshte per te ardhur keq qe ekziston ende nė kėtė
vend njė shkallė e konsiderueshme injorance rreth fesė muslimane.
Nė njė shkallė tė konsiderueshme kjo ka tė bėjė me
paraqitjen e shtrembėr qė i kanė bėrė asaj ata tė cilėt vėrtet dijnė, por qė
me ligėsi e fusin nė rrugė tė gabuar mendjen perėndimore nė lidhje me fenė
tonė. Disa nga gjykimet e gabuara qė rrjedhin nga kjo praktike e pavlerė e
paraqitjes se gabuar tė gjėrave janė: se muslimanėt e adhurojnė Muhamedin si
perėndi dhe i falėn atij, se poligamia ėshtė pjesė e fesė islame, dhe se
gratė nuk kanė shpirt. Sado e habitshme dhe e pabesueshme qė mund tė duket,
unė jam i sigurtė se njė numėr shumė i madh njerėzish tė respektuar e nė
drejtime tė tjera mjaft tė arsimuar nė Angli vėrtet besojnė se nė e
adhurojmė Muhamedin si perėndi, se jemi tė dėtyruar tė marrim shumė gra, dhe
se gratė tona nuk kanė shpirt dhe nuk mund tė shkojnė nė Parajsė! Tė gjitha
kėto ide janė krejtėsisht tė gabuara. Ne i falemi Allahut, te vetmit Zot qe
eshte vetem nje! "Vetem Ty te falemi, dhe vetem Ty tė lutemi pėr pėrkrahje"
- kjo ėshtė pjesė e lutjes sė muslimanit dhe ne nuk bėjmė dallime midis
profetėve tė cilėt janė zgjedhur nga I Plotfuqishmi nė etapa tė ndryshme tė
historisė sė botės. Ka vetėm njė Zot, dhe Muhamedi ėshtė Profeti, Profeti i
Fundit, i Zotit. Poligamia ka qenė e pėrhapur nė mėnyrė tė shfrenuar nė tėrė
Arabinė pėrpara ardhjes se Muhamedit, i cili vetėm se vendosi rregull e
kufizime duke pėrcaktuar numrin e grave qė mund tė marrė njė burrė. Ai
gjithashtu ndaloi krejtėsisht zakonin e vrasjes sė foshnjės femėr tė
padėshirueshme qė praktikohej nė Arabi pėrpara kohės sė tij. Nė kohėn e
sotme shumė pak muslimanė kanė mė tepėr se njė grua, dhe pozita e gruas nė
botėn muslimanė ėshtė shumė mė e mirė se ē'ėshtė nė vendet kristiane.
Shpresoj se do tė ndėrmerren hapa pėr ta pėrhapur
gjėrėsisht kėtė vepėr tė vogėl, me qė unė jam i bindur se njė lexim i
vėmendshėm i faqeve tė saj do t'u sillte ndriēim e prehje atyre tė cilėt
mund tė mos jenė ende tė vetėdijshėm pėr frymėn e vėrtetė tė Islamit dhe qė
mund tė jenė ende nėn ndikimin e zhgėnjimeve qė u janė shkaktuar ose nga
mungesa e informacionit tė saktė, ose nga qė kanė dėgjuar ata tė cilėt do tė
bėnin mirė qė tė mos merreshin me paraqitjen e shtrembėr tė njė feje simotėr.
HEADLEY
Islami - Feja e Njerėzimit
1. HYRJE
Islam
ėshtė emri me tė cilin njihet feja e predikuar nga Profeti i Shenjtė Muhamed,
i cili u shfaq nė Arabi mė shumė se trembėdhjetė shekuj mė parė,
dhe ajo ėshtė e fundit nga fetė e mėdha tė botės. Kjo fe njihet rėndom nė
Perėndim si Muhamedanizėm, njė emėr qė i ėshtė vėnė nė imitim tė emrave tė
tillė si Kristianizėm e Budizėm, por qė ishte krejt e panjohur pėr vetė
muslimanėt. Sipas Kuranit, Librit tė shenjtė tė Islamit, feja e Islamit
ėshtė aq e gjėrė nė konceptimin e saj sa vetė njerėzimi. Ajo nuk u krijua
thjeshtė nga predikimet e Profetit tė Shenjtė Muhamed, por ka qenė fe e
profetėve qė kishin dalė pėrpara tij. Islami ishte feja e Adamit, Noas,
Abrahamit, Moisiut dhe Jezusit; ajo ishte, nė fakt, feja e ēdo Profeti tė
Zotit, i cili u shfaq kudoqoftė, nė ēdo skaj tė botės. Bile, Islami ėshtė
dhe feja e ēdo fėmije njerėzor qė lind, sipas Profetit tė Shenjtė, i cili,
pėr tė qenė tė saktė, nuk ėshtė krijuesi por eksponenti mė i fundit i atij
sistemi Hyjnor i cili u pėrsos me ardhjen e tij. Dhe sipas Kuranit, Islami
ėshtė feja e natyrshme e njeriut:
"Natyra e bėrė nga Zoti nė tė cilėn Ai ka krijuar njeriun ajo ėshtė feja e
drejtė" (30:30).
Dhe meqenė se, sipas Kuranit, profetėt u ngritėn
midis popujve tė ndryshėm nė kohė tė ndryshme, dhe se feja e ēdo profeti, nė
pastėrtinė e saj mė tė herėshme e tė pandryshueshme, nuk ishte gjė tjetėr
veē Islam, spektri i kėsaj feje, nė kuptimin e mirėfilltė tė fjalės, shkon
aq shumė mbrapa nė shekujt e shkuar dhe ėshtė aq e gjėrė sa vetė njerėzimi,
ndėrkohė qė parimet themelore gjithmonė kanė mbetur njėlloj, ndėrsa tė
papriturat kanė ndryshuar me ndryshimin e nevojave te njerėzimit. Faza e
fundit e Islamit ėshtė ajo e cila u shfaq nė botė me ardhjen e Profetit tė
Shenjtė Muhamed - paqja e bekimet e Zotit qofshin me tė!
Domethėnia e emrit
Emri Islam nuk u shpik, si nė rastin e feve
tė tjera, nga ata qė e shpallėn si fe tė tyre. Ky emer, nga ana tjeter, i
eshte dhene shprehimisht kesaj feje ne Kuranin e Shenjtė. Ai thotė: "Unė (Zoti)
e kam zgjedhur Islamin si fe pėr ju" (5:3). Dhe nė njė vend tjetėr: "Sigurisht
feja me Zotin ėshtė Islami" (3:18). Ai, pėr mė tepėr, ėshtė njė emėr
domethėnės; nė fakt, fjala Islam tregon vetė esencėn e sistemit fetar
qė njihet me atė emėr. Domethėnia e saj primare ėshtė "tė bėsh paqe", dhe
idea e 'paqes' ėshtė idea sunduese nė Islam. Sipas Kuranit tė Shenjtė,
musliman ėshtė ai qė ka bėrė paqe me Zotin dhe njeriun, si me Krijuesin
ashtu dhe me krijesat e Tij. Paqja me Zotin nėnkupton nėnshtrimin e plotė
ndaj vullnetit tė Atij i Cili ėshtė burimi i gjithė pastėrtisė e mirėsisė,
kurse paqja me njeriun nėnkupton kryerjen e veprave tė mira ndaj
njeri-tjetrit. Tė dyja kėto ide gjėnden tė shprehura shkurt, por bukur, nė
2:112, ku thuhet:
"Veē tė tjerave, kushdo qė i nėnshtrohet plotėsisht Zotit, dhe kryen vepra
tė mira ndaj tė tjerėve merr shpėrblimin e tij nga Zoti, dhe mos tė ketė
frikė pėr njė gjė tė tillė, dhe ata nuk do tė brengosen."
Ky dhe vetėm ky ėshtė shpėtimi shpirtror
sipas Kuranit tė Shenjtė. Dhe duke qenė muslimani nė paqe tė pėrkryer, ai
gėzon paqe tė mendjes dhe kėnaqsi shpirtrore tė plotė (16:106). "Paqe" ėshtė
pėrshėndetja e muslimanėve pėr njeri-tjetrin, gjithashtu "Paqe" do tė jetė
dhe pėrshėndetja e atyre nė parajsė: "Dhe pėrshėndetja e atyre atje lart do
tė jetė 'Paqe'" (10:10). Veē tė tjerave, nė parajsėn qė paraqet Islami asnjė
fjalė tjetėr nuk do tė dėgjohet veē "Paqe, Paqe", siē thotė Kurani i Shenjtė:
"Ata atje lart nuk do tė dėgjojnė asnjė bisedė tė kotė apo mėkatare, por
vetėm thėnien 'Paqe! Paqe!'" (56:25,26). "Autori i paqes dhe i sigurisė"
ėshtė njė ndajshtim pėr Zotin qė pėrmendet nė Kuranin e Shenjtė (59:23), dhe
objektivi final drejt te cilit pikėsynon Islami ėshtė " Banesa e Paqes", siē
thuhet nė 10:25: "Dhe Zoti fton nė banesėn e paqes". Paqja ėshtė, pra,
esenca e Islamit, sepse ajo ėshtė rrėnja nga del dhe fruti qė jep, kėshtu qė
Islami ėshtė mbi tė gjitha tė tjerat Feja e Paqes.
Kuptimi i ri qė i ėshtė dhėnė fesė
Nė Islam koncepti i fesė merr njė domethėnie
tė re. Sė pari, duhet tė trajtohet jo si njė dogėm, tė cilėn njeriu duhet ta
pranojė nė qoftė se dėshiron tė shpėtojė nga dėnimi i amshuem, por si njė
shkencė qė mbėshtetet nė pėrvojėn universale tė njerėzimit. Kėshtu, sipas
Islamit, shfaqja Hyjnore (ose komunikimi i Zotit me njeriun) ėshtė njė
faktor i domosdoshėm nė evoluimin e njeriut. Dhe qė nga trajtat e saj mė tė
thjeshta (siē janė ėndėrat e vegimet e mirėfillta) e deri nė format e saj mė
tė larta (siē janė tė vėrtetat e ligjet fetare qė i shfaqen profetėve tė
mėdhej tė Zotit), shfaqje Hyjnore ėshtė pervoja universale e njerėzimit dhė
njė dhuratė Hyjnore qė i ėshtė dhėnė tė gjithė popujve tė botės.
Sė dyti, duke pėrforcuar mė tej idenė e shkencores
nė fe, Islami i paraqet tė gjitha doktrinat e tij si parime tė sjelljes e
veprimit njerėzor, si dhe e bėn ēdo pikė tė besimit si bazė pėr veprim nga
ana e njeriut per zhvillimin e tij drejt shkalleve gjithnje e me te larta te
jetes.
Sė treti, sfera e fesė nuk ėshtė e kufizuar vetėm
brenda botės sė pėrtejme; bile preokupimi i saj parėsor ėshtė pėr kėtė botė,
qė njeriu, duke bėrė njė jetė tė respektueshme kėtu nė tokė, tė mund tė
fitojė vetėdijen e njė ekzistence mė tė lartė. Kėshtu pra, Kurani nuk merret
vetėm me mjetet tė cilat e bėjnė njeriun tė jetė i lidhur me mish e me
shpirt me Zotin, por dhe me problemet e botės rreth nesh, me ēėshtjet e
rėndėsishme kuptimi i drejtė i tė cilave i jep mundėsi njeriut tė bėjė njė
jetė tė lumtur. Ai jep udhėzim pėr pėrparim individual, si dhe pėr ecjen
pėrpara tė shoqėrisė, tė kombit, bile dhe tė njerėzimit. Ai e pėrgatit
njeriun pėr njė jetė tjetėr, por vetėm pasi e ka bėrė tė aftė tė jetė zot i
vetes nė kėtė jetė.
2. DISA VEĒORI DALLUESE TĖ ISLAMIT
Besimi nė tė gjithė profetėt
Veēoria e madhe e Islamit ėshtė se ai kėrkon qė
pasuesit e tij tė besojnė qė tė gjitha fetė e mėdha tė botės qė kanė qėnė tė
pėrhapura pėrpara tij janė shfaqur nga Zoti. Kėsisoj, Islami hedh bazat e
paqes dhe harmonise midis feve tė botės. Sipas Kuranit tė Shenjtė, nuk ka
asnjė komb nė botė nė tė cilin tė mos jetė shfaqur njė profet: "Nuk ka asnjė
popull nė gjirin e tė cilit tė mos ketė shkuar njė paralajmėtar" (35:24). Mė
tej na thuhet se ka pasur profetė tė tjerė pėrveē atyre qė pėrmenden nė
Kuran: "Dhe Nė tė dėrguam lajmėtarė qė t'i kemi pėrmendur mė parė, si dhe
lajmėtarė tė cilėt Ne nuk t'i kemi pėrmendur" (4:164). Pra, Kurani jo vetėm
parashtron teorinė se profetė janė shfaqur nė tė gjithė kombet, por shkon mė
tutje dhe e kėrkon si domosdoshmėri qė muslimanėt tė besojnė nė tė gjithė
ata profetė (2:136, 177, 285). Gjithashtu, ndonėse besimi Islam pėrmblidhet
nė dy fjali tė shkurtra, "Nuk
ka zot tjetėr veē Allahut, dhe Muhamedi ėshtė Apostulli i Tij",
personi i cili e shpreh besimin nė Muhamedin, duke e bėrė kėtė, ai pranon tė
gjithė profetėt e botės, pavarėsisht nėse emrat e tyre janė pėrmendur nė
Kuran ose jo. Kėshtu, Islami i del pėr zot njė universalizmi pėr tė cilin
nuk mund tė aspirojė asnjė fe tjetėr, si dhe hedh bazat e njė vėllazėrimi
gjithpėrfshirės sa vetė njerėzimi.
Pėrsosja e fesė
Mirėpo misioni i madh i Islamit nuk ishte qė tė
predikonte vetėm ketė tė vėrtetė, e cila, pėr shkak tė izolimit nga
njeri-tjetri tė kombeve tė ndryshėm tė botės, nuk ishte predikuar mė parė,
por dhe tė korigjonte gabimet tė cilat kishin gjetur mėnyrėn pėr t'u futur
ėe fe tė ndryshme, tė shoshiste tė vėrtetėn nga gabimi, tė predikonte tė
vėrtetat tė cilat nuk ishin predikuar mė parė pėr shkak tė rrethanave tė
veēanta tė shoqėrisė ose tė etapave tė herėshme tė zhvillimit tė saj, dhe,
mė e rėndėsishmja e tė gjithave, tė bashkonte tok nė njė libėr tė vetėm tė
vėrtetat qė pėrmbante ēdo shfaqje Hyjnore qė i ishte dhuruar njė populli pėr
t'i treguar njeriut rrugėn e drejtė; dhe nė fund fare, tė pėrmbushte tė
gjitha kėrkesat morale e shpirtrore tė njė shoqėrie njerėzore nė pėrparim tė
vazhdueshėm. Kėshtu Islami pretendon me tė drejtė se ėshtė shprehja
pėrfundimtare dhe mė e pėrsosur e vullnetit tė Zotit, siē thotė Kurani:
"Nė kėtė ditė e kam
pėrsosur Unė pėr ju fenė tuaj dhe e kam pėrmbushur mirėsinė Time ndaj jush
dhe kam zgjedhur pėr ju Islamin si fe" (5:3).
Gjithashtu, Kurani i Shenjtė pėrmendet si libėr me "faqė
tė dlira, ku janė (tė pėrfshirė tė gjithė) librat e drejtė" (98:2,3), qė do
tė thotė se tė gjithė ato udhėzime tė drejta qė janė tė nevojshme pėr ta
udhėhequr njeriun nė rrugė tė drejtė, qofshin tė shfaqura mė parė ose jo,
gjejnė shprehje tė plotė nė kėtė Libėr tė Shenjtė.
Uniteti i njerėzimit
Nė pėrputhje me skemėn Hyjnore, sipas sė cilės
profetėt u shfaqėn pėr rigjenerimin e botės, siē zbulohet nė Kuran, ēdo komb
ka pasur profetėt e vet. Pra, ndonėse dalja e profetėve ka qenė nė njė
kuptim fakt universal, profetizmi ka qenė pak a shumė institucion kombėtar,
ku spektri i mėsimeve tė njė profeti kufizohej brenda kombit tė vet. Prandaj
hapi pėrfundimtar nė institucionin e profetizmit ishte ardhja e njė profeti
pėr tė gjithė kombet, kėshtu qė idea madhėshtore e unifikimit tė tėrė racės
njerėzore tė mund tė realizohej pėrsosmėrisht. Misioni i Profetit tė Shenjtė
Muhamed pėrshkruhet kėshtu nė Kuranin e Shenjtė: "I bekuar qoftė Zoti i Cili
dėrgoi poshtė Furkanin (Kuranin) tek shėrbėtori i Tij qė ai tė jetė
paralajmėtar pėr tė gjithė kombet" (25:1); dhe "Thuaj: O njerėzim ,
sigurisht unė jam Lajmėtari i Zotit pėr ju tė gjithė" (7:158). Prandaj
Profeti Botėror zuri vendin e profetėve kombėtare, tė gjitha pengesat
gjeografike u fshinė si dhe tė gjitha barrierat e ngjyrės e tė racės, dhe
mbi parimin e madh se "njerėzimi ėshtė njė komb i vetėm" (2:213) u hodhėn
bazat e unitetit tė racės njerėzore.
Duhet shtuar se njė unitet i tillė i njerėzimit nuk
mund tė kryhej po tė mos realizohej pėrfundimi i procesit tė shfaqjes sė
profetėve, sepse nė qoftė se do tė vazhdonin tė shfaqeshin profetė dhe pas
daljes sė Profetit Botėror, ata padyshim do t'u vinin kazmėn themeleve tė
unitetit qė synonte tė realizonte Islami duke i dhėnė tė gjithė botės njė
profet tė vetėm. Se kėndejmi buron dhe thėnia se Profeti i Shenjtė Muhamed
ėshtė "Lajmėtari i Zotit dhe i fundmi i profetėve" (33:40). Mund tė shtohet
mė tej se qėllimi i dėrgimit tė njė profeti tek njė popull ishte pėr tė vėnė
nė dukje rrugėt qė duhet tė ndiqnin njerėzit pėr tė vendosur lidhje tė forta
shpirtrore me Zotin. Ai qėllim arriti pėrsosmėrinė nėpėrmjet Profetit tė
madh Botėror, mesazhi i tė cilit ishte aq i pėrsosur sa i pėrmbushte
kėrkesat jo vetėm pėr tė gjithė kombet bashkėkohės por dhe pėr tė gjithė
brezat e ardhshėm. Kjo pretendohet qartė nga Kurani (shih 5:3 tė cituar mė
lart), njė pretendim qė nuk parashtrohet nga ndonjė fe tjetėr. Meqenė se
feja kėshtu arriti pėrsosmėrinė, nuk mbeti nevojė pėr ndonjė fe tjetėr pas
Islamit apo pėr ndonjė profet tjetėr pas Profetit Muhamed.
Njė fe historike
Dėshiroj tė vė nė dukje dhe njė veēori tjetėr tė
Islamit nėpėrmjet kėsaj hyrjeje. Nuk ka asnjė dyshim se Islami ėshtė njė fe
historike dhe Themeluesi i saj i Shenjtė njė personazh historik. Ėshtė njė
fakt qė edhe njė kritik armiqėsor i Islamit ėshtė i detyruar ta pranojė. Ēdo
ngjarje nė jetėn e Profetit tė Shenjtė mund tė lexohet nė dritėn e historisė.
Gjithashtu, Kurani i Shenjtė, i cili ėshtė burimi i tė gjitha ligjeve
shoqėrore e shpirtrore tė Islamit, siē ėshtė nėnvizuar nga Bosuorth Smithi,
ėshtė "njė libėr absolutisht i pashembullt nė origjinėn e tij, nė ruajtjen e
tij . . . nė autenticitetin thelbėsor tė tė cilit askush nuk ka qenė nė
gjendje ndonjėherė tė hedhė ndonje dyshim serioz." Bile dhe Muiri
e pranon se "ndoshta nuk ka vepėr tjetėr nė botė qė tė ketė ruajtur pėr
dymbėdhjetė shekuj njė tekst kaq tė pastėr", dhe shton me Von Hammer-in se "ne
kemi mendimin se Kurani ėshtė fjala e Muhamedit po me atė shkallė sigurie qė
muhamedanėt besojnė se ajo ėshtė fjala e Zotit."
Duke pasur njė libėr tė shfaqjes Hyjnore tė ruajtur
nė mėnyrė kaq tė sigurtė gjatė shekujve si udhėrrėfyes drejt mirėqenies se
tij shpirtrore e morale, si dhe duke pasur shembullin e njė Profeti kaq tė
madh e fisnik, pėrvojat e larmishme tė tė cilit nė jetė ofrojnė rregullat mė
tė mira tė sjelljes nė tė gjitha etapat e ndryshme tė jetės njerėzore,
muslimani ėshtė i sigurtė se nuk ka hedhur poshtė asnjė tė vėrtetė qė i
ėshtė zbuluar ndonjėherė nga Zoti ndonjė kombi, dhe se ai nuk ka mohuar (barazuar
me zero) asnjė tė mirė qė mund tė gjėndet nė jetėn e njė njeriu tė mirė.
Kėsisoj muslimani jo vetėm beson nė tė vėrtetėn e tė gjitha shfaqjeve
Hyjnore dhe i pranon udhėheqėsit e shenjtė tė tė gjithė popujve, por dhe i
ndjek tė vėrtetat e pėrhershme e tė qėndrueshme qė gjenden nė ato shfaqje
Hyjnore duke pranuar e zbatuar mė tė fundit e mė kuptimplotet prej tyre, si
dhe i imiton tė gjithė njerėzit e mirė nė gjithshka tė mirė qė kanė nė jetėn
e tyre duke marrė si model elzemplarin mė tė pėrkryer.
3. PARIMET THEMELORE TĖ ISLAMIT
Parimet kryesore tė Islamit jepen nė fillim fare tė Kuranit tė Shenjtė, i
cili hapet me fjalet:
"Ky Libėr, i cili nuk ka asnjė dyshim nė tė, ėshtė njė udhėrrėfyes pėr ata
tė cilėt janė tė devotshėm nė kryerjen e detyrave tė tyre, tė cilėt besojnė
nė Atė qė nuk shihet dhe e vazhdojnė pa ndėrprerje lutjen dhe shpenzojne (me
zemėrgjėrėsi) nga ajo qė Ne u kemi dhėnė atyre, dhe tė cilėt besojnė nė atė
qė tė ėshtė shfaqur ty (O Muhamed) dhe nė atė qė u shfaq pėrpara teje, dhe
qė janė tė bindur pėr Botėn e pėrtejme" (2:2-4).
Keto vargje vene ne dukje parimet esenciale te cilat duhet te pranohen nga
ata te cilet do te ndiqnin Kuranin e Shenjte. Ketu kemi tri pika kryesore te
besimit dhe dy pika kryesore te praktikes, ose tri porosi teorike dhe dy
praktike. Perpara se t'i marr keto pika nje nga nje, mendoj se eshte e
domosdoshme te ve ne dukje, siē tregohet ne keto vargje, se ne Islam vetem
besimi nuk vlen asgje ne qofte se nuk zbatohet ne praktike. "Ata qe besojne
dhe bejne te mira" eshte pershkrimi i perseritur i te drejteve sipas Kuranit.
Besimi i drejte eshte fara e mire e cila mund te rritet e te behet veē peme
e mire ne qofte se merr ushqim nga toka ku eshte mbjelle. Ai ushqim jepet me
vepra te mira. Nje pike tjeter e domosdoshme per t'u mbajtur parasysh ne
lidhje me pese parimet e besimit e praktikes te permendura ne vargjet e
cituara me lart eshte se ato, ne nje forme apo ne nje tjeter, jane pranuar
ne menyre universale nga raca njerezore.
Pese parimet siē i kemi treguar tashme jane: (1) besim ne Zotin, ne te
Padukshmin e Madh, (2)besim ne shfaqjen Hyjnore; c)besim ne jeten e pertejme;
kurse nga ana praktike: (4)lutje Zotit, i cili eshte burimi nga i cili del
dashuria e Zotit, dhe (5)lemosha ne kuptimin me te gjere - te gjitha keto
tregojne respektivisht kryerjen e detyrave tona ndaj Zotit dhe njeriut. Tani,
keto pese parime te besimit e te veprimit jane pranuar nga te gjithe kombet
e rruzullit tokesor. Keto jane parimet e perbashketa mbi te cilat mbeshteten
te gjitha fete. Ne fakt, keto pese parime themelore te fese se shenjte te
Islamit jane te ngulitura ne natyren njerezoreKetu une do t'i marr nje nga
nje, ashtu siē jane pershkruar me hollesi ne Kuranin e Shenjte.
4. QENIA HYJNORE
Konceptimi i Zotit ne Islam
Nga tre parimet themelore te besimit, i pari eshte
besimi ne Zotin. Besimi ne nje fuqi me te larte se njeriu mund ta gjejme
duke shkuar mbrapa deri ne antikitetin me te larget, ne kohrat me te
hereshme ne te cilat mund ta na ēoje historia, por popuj te ndryshem ne
epoka te ndryshme e ne vende te ndryshme kane pasur koncepte te ndryshme mbi
Qenien Hyjnore. Islami, pike se pari, predikon nje nje Zot, i Cili qendron
mbi te gjithe hyjnite fisnore dhe perendite kombetare. Zoti i Islamit nuk
eshte Zoti i nje kombi te veēante, i Cili do ti kufizonte bekimet e Tij
vetem per ate komb, por Ai pershkruhet ne fjalet hyrese te Kuranit te
Shenjte se eshte Zoti i te gjitha botrave (1:1), keshtu qe, perveē se jep
konceptimin me te larte te Qenies Hyjnore, ai edhe e zmadhon rrethin e
vllazerimit te njeriut ne menyre qe te perfshihen te gjithe kombet e botes,
duke e zgjeruar keshtu botekuptimin e simpatite e njeriut.
Midis atributeve(cilesive) te shumta sublime te
Qenies Hyjnore te cilave u jep shprehje Kurani i Shenjte, atributi i
meshires eshte ne krye te vendit. Pikerisht me fjalet al-Rahman dhe
al-Rahim hapet ēdo kapitull i Librit te Shenjte. Fjalet Bamires
e Meshirues i zbulojne lexuesit te Kuranit te Shenjte vetem nje ide
teper te manget e te ceket te dashurise e meshires se thelle e
gjithperfshirese te Zotit te shprehur me fjalet al-Rahman dhe al-Rahim.
Meshira Ime perfshin te gjitha gjerat, thuhet ne Kuranin e Shenjte
(7:56). Rrjedhimisht Lajmetari (I Derguari) i cili predikoi kete koncept te
Qenies Hyjnore me te drejte cilesohet ne Kuranin e Shenjte si meshire e te
gjithe kombeve (21:107). Po ashtu, Zoti eshte Autori (Krijuesi) i
gjithshkaje qe ekziston. Mohimi i fuqise se Tij krijuese do ti kishte dhene
goditje vdekjprurese pikerisht madheshtise e sublimitetit te konceptit te
Qenies Hyjnore. Ja vetem nje pershkrim i atributeve te Tij:
Ai eshte Allahu perveē te Cilit nuk ka Zot tjeter, i Gjithdituri per
gjithshka qe nuk shihet dhe qe shihet. Ai eshte Bamiresi, Meshiruesi. Ai
eshte Allahu perveē te Cilit nuk ka Zot tjeter, Mbreti, Shenjtori, Autori i
paqes, Siguri-dhenesi, Mbikqyresi i gjithshkaje, I Plotfuqishmi, Supremi,
Poseduesi i madheshtise. I lartesuar qofte Allahu mbi gjithshka qe krijuan
ata (si zoter te rreme)! Ai eshte Allahu, Krijuesi, Ndertuesi,
Forme-dhenesi: Te Tijet jane emrat me te bukur. Gjithshka qe eshte ne qiell
e ne toke e deklaron lavdine e Tij; dhe Ai eshte i Fuqishmi, i Urti
(59:22-24).
Zoti
qendron mbi te gjitha kufizimet, dhe Ai nuk mund te ngjasohet me asgje te
njohur nga njeriu (42:11). Ndersa Zoti kupton ēdo vegim, vegimi i njeriut
nuk mund ta perfshije Ate (6:104). Ai eshte Nje; dualiteti ose triniteti ne
natyren Hyjnore, apo shumefishimi i perendive as qe mund te mendohet (2:163;
16:51; 4:171); ai nuk mban asnje lidhje atesie apo biresimi me asnje (112:3;
19:90-93). Ai eshte I Gjithshkadituri (20:7), I Plotfuqishmi (16:48-50), dhe
I Kudogjenduri (58:7), duke qene njekohesisht me afer njeriut se vetja e tij
(50:16; 56:85). Ka nje numer shume te madh atributesh tjera per Qenien
Hyjnore te cilat e lartesojne konceptin e Zotit ne Kuran te pakrahasueshem
me asnje liber tjeter te shfaqur.
Ekzistenca e Zotit
Duke
qene se besimi ne Zotin eshte themeli i Islamit, ne te parashtrohen tre
lloje argumentesh qe lidhen me ekzistencen e Zotit:
1.
Universi material jep deshmi se duhet te kete nje Krijues e
Kontrollues te universit. Ne Kuranin e Shenjte kjo deshmi perqendrohet rreth
fjales Rabb, atributi i pare i Qenies Hyjnore per te cilin terheq
vemendjen Shfaqja hyjnore Lexo ne emer te Rabb-it tend (96:1)
dhe me te cilin fillon Kurani i Shenjte (1:1), duke qene njekohesisht dhe
atributi i perseritur me shpesh ne Librin e Shenjte. Rabb, zakonisht
e perkthyer si Zot i boteve per ta dhene shkurt, do te thote
Kujdestar prindror i nje gjeje ne menyre te atille qe ta beje ate
te pervetesoje gjendje zhvillimi te njepasnjeshme derisa te arrije qellimin
e vet te persosmerise. Gjithshka e krijuar ne kete menyre mban stampen e
krijimit Hyjnor ne veēorine e levizjes se vazhdueshme perpara nga etapat me
te ulta ne ato me te larta derisa arrin plotesine. Evolucioni, i cili ka
provuar se eshte nje bllok pengues per fete tjera, behet kesisoj ne Islam
pikerisht baza e besimit ne Zotin, si dhe sherben si argument i qellimit dhe
i urtesise ne krijim. Njėshmėria (harmonia) e ligjit qe mbizoteron ne
univers, pavaresisht nga shumllojshmeria e jashtezakonshme qe ka ai
(67:3,4), ekzistenca e kontrollit e ligjeshmerise me te rrepte ne te gjithe
Natyren qe nga pjesezat me te vogla deri ne sferat me te fuqishme (36:38;
55:5,6), si dhe argumente te tjera te ngjashme ndeshen ne ēdo faqe te
Librit te Shenjte.
2.
Grupi i dyte i argumenteve per ekzistencen e Zotit ka te beje me
shpirtin njerezor ne te cilin eshte rrenjosur, sipas Kuranit te Shenjte,
vetedija e ekzistences Hyjnore. Ne qenien e mbrendshme te njerezve behet
vazhdimisht pyetja: Kot jane krijuar ata, nga hiēi?, A mos jane ata
krijuesit e shpirtit te tyre?, A mos i krijuan ata qiejt e token?
(52:35,36), A nuk jam Une Rabb-i juaj? (7:172). Keshtu pra tregohet
se vetedija e ekzistences se Zotit eshte pjese perberese dhe e pandashme e
natyres njerezore. Nganjehere kjo vetedije permendet duke paraqitur nje
afersi te paimagjinueshme te shpirtit njerezor me Shpirtin Hyjnor: Ne jemi
me afer njeriut se damari i qafes se tij (50:16); Ne jemi me afer shpirtit
tuaj se vete ju (56:85). Me anen e kesaj tregohet vetedija e ekzistences se
Zotit ne shpirtin e njeriut eshte bile dhe me e qarte se vetedija e vete
ekzistences se tij. Natyrisht kjo vetedije ndryshon ne natyra te ndryshme ne
varesi nga drita e brendshme e njeriut, sa e ndritshme apo e zbehte eshte
ajo.
Ky argument forcohet me tej duke treguar se ka diēka
me teper sesa vetedija e thjeshte e ekzistences se Zotit.
Fryma e Zotit eshte thithur nga njeriu duke i dhene jete atij
(15:29), prandaj dhe shpirti i njeriut eshte i perkushtuar ndaj Zotit; ne te
eshte i rrenjosur instinkti per ti sherbyer Zotit dhe per tiu
drejtuar Atij per ndihme (1:4). Ēdo njeri, bile dhe politeisti ai qe
beson ne shume perendi), i drejtohet Zotit ne vuajtje fizike e ne deshperim,
kur shfaqet me ngulm forca e plote e natyres njerezore (10:12,22;
39:8). Keshtu ngulitet me tej besimi te Zoti, me anen e te cilit ai
udhehiqet ne erresire e veshtiresi ((10:9); ngulitet dashuria e Zotit, nga e
cila buron gatishmeria per ti ofruar sherbim vetmohues
njerezimit (2:177; 76:8); ngulitet besueshmeria ne Zotin, e cila
eshte nje burim i sigurte force per njeriun ne kohe te veshtira (14:12).
3.
Porse
deshmia me e qarte dhe me e sigurte e ekzistences se Zotit jepet nga pervoja
shpirtrore, me larte e njerezimit, nga shfaqje e Zotit Vete perpara njeriut.
Deshmia e menēurise dhe qellimit ne univers vetem sa tregon se duhet
te kete nje Zot, por nuk te shpie ne ndonje bindje te sigurte se Zoti
eshte; deshmia e vehtes se brendshme te njeriut eshte gjithashtu e
pamjaftueshme per te na ēuar drejt kesaj bindjeje te sigurte dhe per ti
dhene mundesi njeriut qe te ballafaqohet me Qenien Hyjnore. Eshte shfaqja
Hyjnore ajo qe jo vetem ben realitet aspiraten me te larte te kesaj jete se
Zoti eshte, por dhe hedh nje lume drite mbi atributet Hyjnore dhe e
nxjerr njeriun ne rruge ne te cilen, duke ecur ne te, ai e ndjen ekzistencen
e Tij si nje realitet ne vete jeten e tij dhe e cila i jep mundesi atij qe
te mbaje lidhje te ngushta shpirtrore me Ate. Eshte pikerisht ky kuptim i
Qenies Hyjnore qe sjell nje ndryshim ne jeten e njeriut dhe i jep atij nje
force shpirtrore te parezistueshme me anen e se ciles ai mund te sjelle
ndryshime bile dhe ne jeten e te tjereve. Shfaqja e Zotit Vete perpara
njeriut eshte, sipas Islamit, pervoja universale e njerezimit, pervoja e
njerezve ne te gjitha kombet, te gjithe vendet dhe te gjitha epokat. Eshte
kjo pervoje shpirtrore universale e njerezimit qe ka provuar se eshte nje
force e rendesise se dores se pare qe sherben per ta ngritur njerezimin nga
thellesite e degjenerimit drejt majave me te larta te moralit dhe bile te
prosperitetit material.
Shembulli i Kuranit tė Shenjtė
Kurani i Shenjtė jep shembullin mė tė madh tė ekzistencės dhe veprės sė
Zotit qė tregohet nga shfaqja Hyjnore. Ajo zbulon tė vėrteta e parime
sublime tė cilat nuk mund tė ishin produkt i dijes njerėzore tė njė arabi tė
pashkolluar qė jetoi nė shekullin e shtatė, siē ishte Profeti i Shenjtė
Muhamed. Ai solli njė transformim tė pakrahasueshėm nė historinė e botės. Nė
jo mė shumė se njėzet-e-tre vjet (609-632 C.E.) u krye njė transformim i
plotė nė jetėn e tėrė kombit qė banonte nė Gadishullin Arabik, njė tokė ku
shekuj punė reformuese tė mėparėshme kishin qenė tė pafrutshme. Adhurimi i
idhujve i rrėnjosur thellė u zėvendėsua nga adhurimi i njė Zoti; tė gjitha
supersticionet u fshinė dhe nė vend tė tyre doli feja mė e racionale qė mund
tė merrte me mend bota; njerėzit qė krenoheshin me injorancėn e tyre u bėnė
pėrkrahėsit mė tė flaktė tė dijes, duke u zhytur thellė e duke pirė nė ēdo
burim tė dijes qė ata mund tė gjenin; shtypja e tė dobtėve, tė varfėrve,
skllevėrve e grave i lėshoi vendin drejtėsisė e barazisė; dhe njė komb i
zhytur nė veset mė tė thella u pastrua tėrėsisht nga ato dhe u pajis me njė
dėshirė tė zjarrtė pėr veprat mė fisnike nė shėrbim tė njerėzimit. Kurani
pėrmbushi njė transformim jo vetėm tė individit, por po aq dhe tė familjes,
tė shoqėrisė, tė njė kombi tė tėrė, dhe, nėpėrmjet atij kombi, tė vetė
njerėzimit. Nuk ka libėr tjetėr qė tė ketė sjellė njė ndryshim kaq tė
mrekullishėm nė jetėn e njerėzve, duke i ngritur ata nga thellėsitė e
degjenerimit nė kulmet mė tė larta tė qytetėrimit.
Kurani i Shenjtė jo vetėm realizoi kėtė transformim madhėshtor, por qė nė
fillim tė karrierės sė Profetit tė Shenjtė ai paralajmėroi profeci tė
njėpasnjėshme, duke dhėnė siguri tė plota e tė padiskutueshme, qė do tė
vėrtetonin se kundėrshtimi i pamėshirshėm do tė shuhej dhe do tė triumfonte
Islami. Kėto profeci u shpallėn nė kohėn kur Profeti i Shenjtė ishte fare
vetėm dhe i pashpresė, i mbuluar nga tė gjitha anėt nga kundėrshtime tė egra,
dhe nuk ekzistonte as rrezja mė e vogėl e shpresės qė Islami tė bėnte ndonjė
pėrparim. Megjithatė ato u pėrmbushėn vetėm pak vjet mė vonė nė mėnyrėn mė
tė habitshme. Asnjė njeri nuk mund tė kishte parashikuar atė qė u profetizua
aq qartė se do tė ndodhte me siguri, dhe asnjė fuqi njerėzore nuk do tė
kishte mundur ti shkaktonte disfatė tė plotė njė kombi tė tėrė tė rreshtuar
kundėr njė njeriu tė vetėm. Shfaqja Hyjnore kėsisoj jep provėn mė tė qartė e
mė tė sigurtė tė ekzistencės sė Zotit, dituria e pafund e tė Cilit kupton tė
ardhshmen si dhe tė shkuarėn e tė tashmen, dhe i Cili kontrollon si forcat e
natyrės ashtu dhe fatin e njeriut.
Uniteti (Njėshmėria) e Zotit
Uniteti i Zotit ėshtė tema e madhe numėr njė e Kuranit te Shenjtė. Shprehja
me e njohur e kėsaj ėshtė ajo qė pėrmbahet nė deklaratėn e lć ilćha ill-Allćh
(nuk ka zot tjetėr pėrveē Allahut), e cila zbulon domethėnien se nuk ka
asgjė qė meriton tė adhurohet pėrveē Allahut. Unitet i Zotit do tė thotė, sė
pari, se nuk as pluralitet perendishė as pluralitet personash nė rolin e
Zotit; se dyti, nuk asnjė qenie qė tė zotėrojė ndonjė atribut Hyjnor nė
pėrsosmėri; dhe sė treti, askush nuk ėshtė nė gjendje tė bėjė atė qė ka bėrė
Zoti, ose qė mund tė bėjė Zoti.
E
kundėrta e Unitetit ėshtė shirk-u (tė shoqėruarit e zotave me Zotin,
apo njohja e cilėsive Hyjnore te tė tjerėt dhe jo te Zoti), e cila thuhet se
ėshtė mė e rėnda e tė gjitha mėkateve (31:13) pėr faktin se kjo e
demoralizon njeriun, ndėrsa Uniteti Hyjnor sjell ngritjen e tij morale.
Format e larmishme tė shirk-ut tė pėrmendura nė Kuran pėrfshijnė:
adhurimin e gjėrave tė tilla si idhujt, kafshėt, forcat e natyrės, etj.,
duke kujtuar se sende e qenie tė tjera mbartin nė vetvete tė njejtat
atribute si Zoti, si nė doktrinėn e trinitetit apo nė idenė e
bashkė-pėrjetėsisė sė materies e shpirtit , duke ndjekur verbėrisht
komandat e urdhėrat e njerėzve tė mėdhenj dhe duke iu nėnshtruar verbėrisht
dėshirave tė dikujt. Kėo tregojnė se nė doktrinėn e Unitetit Kurani i jep
botės njė mesazh fisnikėrues tė pėrparimit tė gjithanshėm, si fizik ashtu
dhe moral e shpirtror. Njeriu ēlirohet jo vetėm nga skllavėria ndaj
objekteve tė gjalla e jo tė gjalla, por dhe nga idhujtaria ndaj forcave tė
mrekullishme tė natyrės, tė cilat, siē i thuhet nė Kuran, ai mund ti
nėnshtrojė pėr dobinė e tij (45:12,13). Ai shkon mė tutje dhe e ēliron
njeriun nga mė e madhja skllavėri e te gjitha skllavėrive skllavėria e
njeriut nga njeriu. Ai nuk i lejon asnjė tė vdekshmi dinjitetin e te qėnit
Zot, apo e tė qėnit mė tepėr se njė i vdekshėm; kurse mė i madhi i tė
vdekshėmve (Profeti i Shenjtė) ėshtė i urdhėruar tė thotė: Unė jam vetėm
njė i vdekshėm si tė gjithė ju; mua mė ėshtė shfaqur qė Zoti juaj ėshtė vetė
Njė Zot (18:110). Kėshtu u kėputen tė gjitha prangat qė e mbanin tė
skllavėruar mendjen e njeriut, dhe ai u vu nė rrugėn e pėrparimit.
5. Shfaqja Hyjnore
Parimi i dytė themelor i
besimit nė fenė Islame ėshtė besimi nė shfaqjen Hyjnore, jo vetėm besim nė
vėrtetėsinė e Fjalės sė shfaqur tė Zotit siē gjėndet nė Kuranin e Shenjtė,
por besim nė vėrtetėsinė e shfaqjes Hyjnore nė tė gjitha epokat dhe nė tė
gjithė kombet e botės. Disa fe e konsiderojnė shfaqjen sikur i ėshtė dhėnė
njerėzimit vetėm njė herė; tė tjere e shikojnė atė si tė kufizuar brenda njė
populli tė caktuar; kurse disa tė tjerė e mbyllin portėn e shfaqjes Hyjnore
pas njėfarė kohe. Me ardhjen e Islamit ne gjejmė tė njejtėn gjėrėsi
pikėpamjeje qė jepet si pėr konceptin e shfaqjes Hyjnore ashtu dhe pėr
konceptin e Qenies Hyjnore.
Sipas Kuranit tė Shenjtė,
shfaqja nė format e saj mė tė ulta, nė trajtėn e frymėzimit apo nė atė tė
ėndėrave e vegimeve, ėshtė pėrvojė universale e njerėzimit. Nė mėnyrė tė
ngjashme, nė formėn e saj mė tė lartė, nė atė tė shkrimeve e ligjeve tė
shfaqura nė mėnyrė Hyjnore, ajo nuk kufizohet brenda njė njeriu tė veēantė
apo njė kombi tė veēantė por ėshtė njė e drejtė qė e gėzon ēdo komb pa
dallim. Pa mbėshtetjen e shfaqjes nga Zoti, asnjė popull nuk do tė kishte
mundur tė realizonte bashkimin shpirtror me Zotin, dhe si rrjedhim qe e
nevojshme qė Zoti i Plotfuqishėm, i Cili, duke qėnė i Gjithpushtetshėm i
tėrė botės, i pajisi tė gjithė njerėzit me nevojat e tyre fizike, duke u
sjellė atyre njėkohėsisht edhe bekimet e Tij shpirtrore. Kėshtu idea e
shfaqjes Hyjnore nė Islam ėshtė aq e gjėrė sa vetė njerėzimi, dhe muslimanit
i kėrkohet tė besojė jo vetėm nė Kuran, por nė tė gjithė Librat e Zotit qė i
janė dhene tė gjithė kombeve tė botės.
Besimi nė Profetėt
Me qė shfaqja e Librit tė
Zotit duhet tė transmetohet nėpėrmjet njė njeriu, besimi nė lajmėtarin ėshtė
njė rrjedhojė e natyrshme dhe pėrmendet nė Kuran tok me besimin nė librat e
shfaqur. Profeti nuk ėshtė vetėm bartės i mesazhit Hyjnor, por ai tregon
gjithashtu se si duhet interpretuar ai mesazh nė jetėn praktike; prandaj ai
ėshtė modeli qė duhet ndjekur. Ėshtė pikėrisht shembulli i tij qė i mbush me
besim tė gjallė zemrat e pasuesve tė tij dhe sjell njė transformim real nė
jetėn e tyre. Sė kėtejmi del se ka njė domethėnie mė tė thellė qe nėnvizon
besimin nė profetėt. Siē ėshtė thėnė mė parė (shih nėnkapitullin 2), besimi
nė tė gjithė profetėt e botės ėshtė parim themelor i fesė islame. Kurani i
Shenjtė e ka tė shprehur qartė se nė tė gjithė kombet dolėn profetė dhe se
nuk i ka pėrmendur tė gjithė, gjė qė nė fakt ėshtė e panevojshme. Prandaj
muslimani mund tė pranojė se mendjendriturit e mėdhenj tė kohrave tė shkuara
qė respektohen nga cilido komb tjetėr i kanė sjellė atij kombi dritė e
drejtim, si profetėt e kombit tė tij.
Pėrsosmėria e Shfaqjes Hyjnore
Sipas mėsimeve tė Islamit,
shfaqja nuk ėshtė vetėm universale por progresive, duke arritur pėrsosmėrinė
nė tė fundmin e Profetėve, Profetin e Shenjtė Muhamed. Shfaqjet iu dhuruan
ēdo kombi nė pėrputhje me kėrkesat e tij, dhe nė ēdo epokė shfaqja u
realizua nė pėrputhje me kapacitetin e popullit tė asaj epoke. Dhe nėsa
truri i njeriut po bėhej gjithnjė e mė i zhvilluar, gjithnjė e mė shumė
dritė u hodh nga shfaqja mbi ēėshtje tė tilla si ekzistenca dhe atributet e
Zotit, natyra e shfaqjes nga Ai, kompensimi pėr tė mirėn dhe tė keqen, jeta
pas vdekjes, etj. Kurani, libri i shenjtė i shfaqur i fundit, hedh dritė tė
plotė mbi tė gjitha gjėrat thelbėsore tė fesė, bėn tė qarta ato qė, pėr
shkak tė rrethanave, kishin mbetur tė errėta, dhe e bėri fenė tė pėrsosur.
Pėrveē kėsaj, Kurani vė nė
dukje se mėsimet e librave tė shenjtė tė mėparshėm kishin pėsuar ndryshime,
dhe prandaj vetėm nje shfaqje nga Zoti mund ti veēonte mėsimet e pastėrta
Hyjnore nga masa e gabimeve qė ishin grumbulluar rreth tyre. Kėtė bėri
Kurani, prandaj dhe quhet kujdestar i tė gjithė librave tė shenjtė tė
mėparshėm. Ai gjithashtu merr pėrsipėr edhe rolin e gjykatėsit, duke
pėrcaktuar dhe ndryshimet midis tyre. Tė gjitha fetė kanė ardhur nga Zoti,
mirėpo edhe doktrinat e tyre bazė kanė pėsuar ndryshime nga njera tjetra
deri nė atė shkallė sa qė ėshtė bėrė thjesht e pakonceptueshme qė ato tė
kenė dalė nga i njejti burim Hyjnor. Mė nė fund qe Kurani ai qė vuri nė
dukje terrenin e pėrbashkėt, me fjalė tė tjera, Unitetin e Zotit dhe
universalitetin e shfaqjes.
Vazhdimėsia e formave mė tė
ulta tė shfaqjes
Islami jo vetėm e quan shfaqjen Hyjnore si pėrvojė universale tė njerėzimit,
por dhe e konsideron portėn e saj si pėrherė tė hapur pėr tė gjitha kohrat.
Ndonėse shfaqja arriti pėrsosmėrinė dhe profetizmi u mbyll me personin e
Profetit tė Shenjtė MuhamedZoti vazhdon tu flasė tė zgjedhurve tė tij
ndėrmjet muslimanėve. Shfaqja nė format e saj mė tė ulėta nė formėn e
ėndrave, vegimeve e frymėzimeve tė vėrteta ėshtė diēka qė u ndodh si
profetėve ashtu dhe atyre qė nuk janė profetė.
Eshtė vetėm shfaqja autoritare, forma e shfaqjes sė veēantė te profetėt, ajo
qė ka pėrfunduar pas Profetit tė Shenjtė Muhamed. Dėshmohet se ai ėshtė
shprehur kėshtu: Asgjė nuk mbetet nga profetizmi pėrveē mubashshirćt-it;
dhe kur e pyetėn se ēfarė do tė thoshte mubashshirćt, ai u pėrgjigj:
Vegim i vėrtetė. Nė njė Shprehje tjetėr tė tij na thuhet:
Midis
kombeve pėrpara jush kishte persona me tė cilėt kishte folur Zoti ndonese
ata nuk ishin profetė; nė qoftė se ka njė tė tillė ne gjirin e popullit tim
ai ėshtė Umari.
Kjo
tregon se, ndonėse nuk do tė ketė profetė pas Profetit tė Shenjtė Muhamed,
me qenė se feja dhe ligjet fetare kishin arritur pėrsosmėrinė me ardhjen e
tij, shfaqja Hyjnore ėshtė njė fakt edhe sot e kėsaj dite dhe pėr njė
musliman tė vėrtetė ekziston mundėsia ta provojė. Bindja reale se Zoti
ekziston realizohet pikėrisht nėpėrmjet fjalės sė Tij; gjithashtu, njė besim
vital nė Zotin rivendoset pikėrisht nėpėrmjet tė pėrzgjedhurve tė cilėt
bėhen dėshmitarė tė shfaqjes sė Tij.
Eshtė dhe njė aspekt tjetėr i besimit islamik nė shfaqjen Hyjnore i cili
ėshte i ndryshėm nga ai i disa feve tė tjera tė botės. Ai nuk pranon tė
njohė mishėrimin e Qenies Hyjnore. Eshtė njė fakt i njohur universalisht qė
qėllimi mė i lartė i fesė ėshtė bashkimi shpirtror me Zotin. Sipas Kuranit
tė Shenjtė, ky bashkim shpirtror nuk realizohet duke marrė Zoti trajtė
njerėzore nė kuptimin e mishėrimit, por duke e ngritur njeriun gradualisht
drejt Zotit me anė tė pėrparimit shpirtror dhe pastrimit tė jetės sė tij nga
tė gjitha dėshirat sensuale dhe motivet e ulėta. Qenia e pėrsosur qė i
zbulon botės fytyrėn e Zotit nuk ėshtė Qenia Hyjnore nė trajtė njerėzore,
por ajo qenie njerėzore personi i tė cilit ėshtė bėrė njė manifestim i
atributeve Hyjnore duke e lėnė personalitetin e tij qė tė shkrihet nė
zjarrin e dashurisė pėr Zotin. Shembulli i tij shėrben si stimul dhe ėshtė
model pėr tu ndjekur nga tė tjerėt. Ai tregon nėpėrmjet shembullit tė tij
se si njė i vdekshėm mund tė arrijė bashkimin shpirtror me Zotin. Sė
kėndejmi buron parimi i gjėrė i Islamit se askush nuk pengohet pėr tu
ushqyer nga burimi i shfaqjes Hyjnore, dhe se kushdo mund ta arrijė atė duke
ndjekur Fjalėn e Shenjtė tė Zotit siē shfaqet nė Kuranin e Shenjtė.
6. JETA PAS VDEKJES
Besimi nė njė jetė tė ardhme, nė njė formė apo nė njė tjetėr, ėshtė
gjithashtu e pėrbashkėt pėr tė gjitha fetė e botės, dhe ėshtė neni i tretė
themelor i besimit tė muslimanit. Mirėpo misteri i jetės pas vdekjes askund
nuk ėshtė zgjidhur aq qartė sa nė Islam. Idea e jetės pas vdekjes ka qėnė aq
e errėt deri vonė, deri nė kohėn e daljes sė fesė ēifute, sa qė jo vetėm se
nuk gjėndet shumė pėr kėtė e shprehur nė Testamentin e Vjetėr, por njė sekt
i rėndėsishėm ēifut nė fakt e mohonte fare ekzistencėn e njė gjėndjeje tė
tillė. Megjithate, kjo lidhet me faktin se nė shfaqjet mė tė hershme nuk
ishte hedhur shumė dritė mbi kėtė. Besimi nė transmigracion (apo
rimishėrim i shpirtrave) kishte tė bėnte dhe me mendjen e pazhvilluar tė
njeriut qė realitetet shpirtrore gabimisht i merrte pėr fakte fizike. Ne
Islam, idea e jetės sė pėrtejme arriti pėrsosmėrinė e saj, siē ndodhi dhe me
parime tė tjera tė rėndėsishme e themelore tė fesė. Besimi nė njė jetė tė
ardhshme nėnkupton dhėnien llogari tė njeriut nė njė jetė tjetėr pėr
veprimet e bėra nė kėtė jetė. Besimi padyshim ėshtė njė bazė shumė e vyer
pėr ngritjen morale tė botės nė qoftė se kuptohet si duhet. Pikat e
mėposhtėme theksohen nė mėnyrė tė veēantė nga Kurani i Shenjtė.
Jeta
pas vdekjes ėshtė vetėm njė vazhdim i jetės kėtu poshtė
Hendeku qė pėrgjithėsisht vihet ndėrmjet kėsaj jete dhe jetės pas vdekjes
ėshtė pengesa mė e madhe nė zgjidhjen e misterit tė jetės sė pėrtejme.
Islami bėn qė tė zhduket fare ky hendek: ai bėn qė jeta e ardhshme tė
konsiderohet thjesht si vazhdim i jetės sė tanishme. Pėr kėtė pikė Kurani i
Shenjtė shprehet fare qartė. Aty thuhet:
Ne kemi bėrė (pikėrisht
nė kėtė jetė) qė pasojat e veprave tė njeriut ti ngjiten atij pėr qafe, dhe
kėto pasoja tė fshehta Ne do ti nxjerrim nė shesh nė Ditėn e Ringjalljes nė
formėn e njė libri krejt tė hapur (17:13,14).
Dhe
pėrsėri aty thuhet:
Kushdo qė ėshtė i
verbėr nė kėtė jetė, do tė jetė i verbėr edhe nė botėn e pėrtejme; po, dhe
do tė largohet gjithnjė e mė shumė nga rruga e drejtė (17:72).
Kurse nė njė vend tjetėr kemi:
O shpirt qė je nė
prehje! Kthehu tek Zoti yt, se Ai ėshtė i kėnaqur me ty dhe ti je i kėnaqur
me Atė. Pra hyr midis shėrbyesve te Mi dhe hyr nė Kopėshtin Tim (89:27-30).
E para e kėyre citimeve e bėn tė qartė se faktet e mėdha qė do tė
dalin nė dritė diten e Gjykimit nuk do tė jenė diēka e re, por vetėm njė
manifestim i asaj qė ėshtė fshehur kėtu nga syri fizik. Prandaj jeta pas
vdekjes nuk ėshtė njė jetė e re, por vetėm njė vazhdim i kėsaj jete qė
nxjerr nė dritė realitetet e saj tė fshehura. Dy citimet tjera tregojnė se
njė jetė qiellore apo njė jetė skėterre tė dyja fillojnė nė kėtė botė.
Verbėria e jetės sė ardhshme ėshtė skėterrė, por sipas vargjeve tė cituara
vetėm ata qė janė tė verbėr kėtu do tė jenė tė verbėr dhe nė jetėn e
pėrtejme, duke e bėrė tė qartė se verbėria shpirtrore e kėsaj jete ėshtė
skėterra e vėrtetė, dhe qė kėtej ajo merret me vete nė botėn tjetėr. Po
ashtu, ėshtė pikėrisht shpirti qė ka gjetur paqe e prehje tė pėrsosur ai qė
grishet pėr tė hyrė nė parajsė pas vdekjes, duke treguar kėshtu se parajsa e
botės tjetėr ėshtė vetėm njė vazhdim i paqes e prehjes qė njeriu gėzon
shpirtrisht nė kėtė jetė. Kėshtu, ėshtė e qartė se, sipas Kuranit tė
Shenjtė, jeta e pėrtejme ėshtė njė vazhdim i kėsaj jete, dhe vdekja nuk
ėshtė njė ndėrprerje por njė hallkė lidhėse, njė derė qė hap realitetet e
fshehura tė kėsaj jete.
Jeta
pas vdekjes ėshtė njė shembėllim i gjendjes shpirtrore nė kėtė jetė
Me
Islamin ėshtė hedhur dritė e plotė mbi tė vėrtetėn mė kuptimplote pėrsa i
pėrket jetės sė pėrtejme. Nė mėsimet kristiane truporja dhe shpirtrorja
shkrihen bashkė; pėr tė qarat e vajtimet e kėrcitjet e dhėmbėve dhe zjarrin
e pashuar si ndėshkim pėr tė liqtė flitet me tė njejtėn shtrirje si pėr
mbretėrinė e qiellit, thesaret e qiellit dhe jetėn e pėrhershme si shpėrblim
pėr tė drejtėt; mirėpo nuk jepen tregues tė qartė tė burimeve tė njerės apo
tė tjetrės. Nga ana tjetėr, Kurani i Shenjtė e bėn tė qartė se gjendja pas
vdekjes ėshtė njė pėrfaqėsim i plotė, njė shembėllim i qartė e i plotė, i
gjendjes sonė shpirtrore nė kėtė jetė. Kėtu kushtet e mira ose tė kėqia tė
veprave ose besimeve tė njė njeriu janė latente (tė pranishme por tė
padukshme) brenda tij; helmi apo ballsami i tyre lėshojnė ndikimin e vet mbi
tė vetėm nė mėnyrė tė fshehtė, por nė jetėn e ardhshme ato do tė bėhen tė
dukshme e tė qarta si drita e diellit. Trajta qė marrin veprat tona e
pasojat e tyre nė kėtė jetė nuk ėshtė e kapshme nga syri i njeriut nė kėtė
jetė, por nė jetėn e pėrtejme ajo do tė shpaloset nė tėrė qartėsinė e saj.
Prandaj dhe kėnaqėsitė e vuajtjet nė jetėn e ardhshme, ndonėse shpirtrore nė
realitet, nuk do ti fshihen syrit tė zakonshėm siē ndodh me faktet
shpirtrore nė kėtė jetė. Eshtė pėr kėtė arsye qė ndėrsa, nga njėra anė,
hiret e tė mirat e jetės sė pėrtejme pėrmenden me emra fizikė si dėshmi e
shfaqjes sė tyre tė qartė pėrpara syve, nga ana tjetėr ato pėrmenden si
gjėra tė cilat syri nuk i ka parė, as veshi nuk i ka dėgjuar, as nuk ka
arritur dot zemra e njeriut qė ti ndjejė a ti provojė. Ky pėrshkrim i
hireve e bekimeve tė jetės sė ardhshme ėshtė vėrtet njė shpjegim i dhėnė nga
vetė Profeti i Shenjtė pėr vargun e Kuranit ku thuhet se askush nuk i di
hiret e gėzimet tė cilat i janė mbajtur tė fshehta (32:17).
Vargjet e mėposhtme tė Kuranit tė Shenjtė, tė cilat rėndom mund tė
keqkuptohen, nuk i pėrshkruajnė fare hiret e kėnaqėsite qiellore si tė
njėllojta me gjėrat e kėsaj bote. Nė to thuhet:
Dhe jepi lajme tė
gėzuara atyre qė besojnė e bėjnė vepra tė lavdėrueshme, se pėr ta janė
kopėshtet nėpėr tė cilėt rrjedhin lumenj. Sa herė qė u jepet njė sasi me
fruta prej andej, ata do tė thonė: Ja nga kėto na janė dhėnė neve mė parė,
dhe atyre u jepen gjėra tė ngjashme me ato (2:25).
Tani
frutat pėr tė cilat tė drejtėt do tė thonė se i kanė shijuar nė kėtė jetė
nuk ėshtė e mundur qė tė jenė frutat e pemėve ose gjėrat e kėsaj jete. Kėto
vargje, nė fakt, na thonė se ata qė besojnė e bėjnė vepra tė mira pėrgatisin
njė parajsė pėr vete me duart e tyre, ku frute do tė jenė veprat e tyre tė
mira. Pikėrisht nga frutet e kėtij kopėshti ata do tė shijojnė shpirtėrisht
kėtu, si dhe nga tė njėjtat, vetėm se nė njė trajtė mė tė kapshme e tė qartė,
do tė hanė ata nė jetėn tjetėr. Mund tė citojmė dhe njė varg tjetėr qė
vazhdon tė njejtėn ide: Atė ditė ju do te shihni burrat e devotshėm dhe
gratė e devotshme, me dritėn qė shkėlqen pėrpara tyre nė krahun e tyre tė
djathtė (57:12). Ky varg tregon se drita e besimit nga e cila ishin
udhėhequr nė kėtė jetė burrat e gratė e drejtė e tė moralshėm, dhe e cila
mund tė shihej kėtu vetėm me syrin shpirtror, do tė shihet qartė duke
ndriēuar pėrpara besimtarėve nė ditėn e Ringjalljes.
Si nė rastin e hirėsive e kėnaqėsive tė parajsės, edhe ndėshkimi i ferrit
ėshtė njė shembėllim i torturave shpirtrore tė kėsaj jete. Ferri thuhet se
ėshtė njė vend ku njeriu as nuk do tė jetojė, as nuk do tė vdesė (20:74).
Duhet tė kujtojmė nė lidhje me kėtė se Kurani i pėrshkruan ata qė bien nė
gabime e ligėsi si tė vdekur e pajetė, kurse tė mirėt i quan tė gjallė.
Sekreti i kėsaj ėshtė se mjetet e jetės sė atyre qė e lėnė pas dore Zotin,
duke u dhėnė vetėm pas tė ngrėnit e tė pirit dhe kėnaqjes sė dėshirave tė
tyre fizike, do tu ndėrpriten me vdekjen e tyre. Ata nuk kanė pjesė nė
ushqimin shpirtror, prandaj dhe, duke iu mohuar jeta e vėrtetė, ata do tė
ngrihen pėrsėri pėr tė shijuar pasojat e kėqia tė veprave tė tyre tė liga.
Pėrparimi i pakufishėm nė jetėn pas vdekjes
Islami na mėson se njeriu ėshtė i destinuar tė bėjė pėrparime tė pakufishme
nė jetėn pas vdekjes. Ai qė e nėnvizon kėtė ėshtė parimi se zhvillimi i
aftėsive tė njeriut siē ndodhė nė kėtė jetė nuk quhet i mbyllur me kaq, por
njė horizont shumė mė i gjėrė zhvillimi shpaloset pėrpara tij pas vdekjes.
Ferri ka pėr qėllim vetėm ta pastrojė njeriun nga skorjet, mbeturinat e
padobishme, qė ka grumbulluar me duart e veta, me qėllim qė ta bėjė tė
pėrshtatshėm pėr pėrparim shpirtror nė ate jetė. Vargjet 106 e 107 tė
kapitullit 11 tė Kuranit tregojnė qartė se ndėshkimi i ferrit nuk ėshtė i
pėrhershėm. Ka gjithasht Thėnie tė Profetit tė Shenjtė dhe tė Shokėve tė tij
tė cilat nuk lėnė pikė dyshimi se ferri ėshtė njė vend i pėrkohshėm pėr
mėkatarin, qoftė musliman apo jo-musliman, dhe se ndėshkimi i rreptė i
ferrit ėshtė njė ilaē pėr tė shėruar sėmundjet e tij shpirtrore dhe pėr ti
dhėnė mundėsi atij qė tė hyjė sėrish nė rrugėn drejt njė jete mė tė lartė.
As parajsa nuk ėshtė njė vend pėr kėnaqėsi tė rėndomta; ajo nė thelb ėshtė
njė vend pėr tu ngjitur nė nivele gjithnjė e mė tė larta (39:20). Pėr ata
qė janė nė parajsė thuhet se kanė njė dėshirė tė pashuar pėr tė arritur
shkallė gjithnjė e mė tė larta pėrsosmėrie; prandaj dhe lutja e tyre ėshtė:
Zoti ynė, bėje tė pėrsosur pėr ne dritėn tonė (66:8).
7. DOMETHENIA E BESIMIT
Besimi nė engjėjt dhe domethėnia e tij
Tani
unė kam treguar shkurt tre parimet themelore tė besimit tė njė muslimani,
por mund tė shtoj mė tej se besimi nė atė qė nuk shihet pėrfshin dhe njė
besim nė ata ndihmėsa qė ne i quajmė engjėj. Ky besim, ndonėse i pėrbashkėt
pėr shumė fe, nuk pranohet aq gjėrėsisht sa tre parimet e shpjeguara mė lart,
prandaj dhe nuk do tė jenė pa vend kėtu disa vėrejtje qė kanė tė bėjnė me tė
vėrtetėn qė qėndron prapa kėtij besimi. Nė botėn fizike e gjejmė si ligj tė
pranuar se ne kemi gjithnjė nevojė pėr agjentė (shtytės) tė jashtėm,
pavarsisht nga aftėsitė e forcat brėnda nesh. Syri na ėshtė dhėnė pėr tė
parė gjėrat, dhe ai i sheh ato por jo pa ndihmėn e dritės sė jashtme. Veshi
kap tingujt, por nė mėnyrė tė pavarur nga agjenti i ajrit ai nuk mund tė
shėrbejė pėr atė qėllim. Prandaj njeriu nė thelb ka nevojė pėr diēka pėrveē
asaj qė ėshtė brenda tij, dhe kjo qėndron si pėr botėn fizike ashtu dhe pėr
atė shpirtrore.
Pikėrisht ashtu siē nuk janė tė mjaftueshme vetėm aftėsitė tona fizike pėr
tė na dhėnė mundėsinė qė tė arrijmė njė objekt tė ēfardoshėm nė botėn fizike
pa ndihmėn e agjentėve tė tjerė, ashtu dhe forcat tona shpirtrore nuk munden
qė ato vetėm tė na udhėheqin drejt veprave tė mira ose tė kėqia. Me fjalė tė
tjera, ka dy forca tėrheqėse qė veprojnė nė natyrėn njerėzore: tėrheqja
drejt tė mirės apo ajo qė tė shtyn pėr tu ngritur nė sfera mė tė larta tė
virtytit, dhe tėrheqja drejt tė ligės, apo ajo qė tė shtyn tė ulesh poshtė e
mė poshtė nė njė lloj jete tė ulėt, shtazarake. Mirėpo pėr ti vėnė nė
lėvizje kėto dy forca tėrheqėse nevojiten agjentė tė jashtėm, ashtu siē
nevojiten nė rastin e forcave fizike te njeriut. Ai shtytės qė e vė nė
veprim forcėn tėrheqėse drejt tė mirės quhet engjėll, kurse ai qė
ndihmon nė funksionimin e forcės tėrheqėse drejt tė ligės quhet djall.
Nė qoftė se i pėrgjigemi tėrheqjes pėr tė bėrė mirė, ne i shkojmė pas
Shpirtit tė Shenjtė, kurse nė qoftė se i pėrgjigjemi tėrheqjes pėr ligėsi,
ne i shkojmė pas Satanit. Prandaj domethėnia reale e besimit nė engjėjt
ėshtė se ne duhet ndjekim atė qė na grish drejt tė mirės ose forcės
tėrheqėse pėr tė bėrė mirė e cila gjėndet brenda nesh.
Besimi si bazė pėr veprim
Vėrejtjet e mėsipėrme shpjegojnė jo vetėm domethėnien e besimit tė
muslimanit nė engjėjt, por dhe kuptimin qė qėndron prapa vetė fjalės
besim. Besimi, sipas Islamit, nuk ėshtė vetėm bindje nė tė vėrtetėn e
njė ēėshtjeje tė dhėnė, por ėshtė nė thelb pranimi i njė ēėshtjeje si bazė
pėr veprim. Siē ėshtė treguar tashmė, ēėshtja e ekzistencės sė djajve ėshtė
po aq e vėrtetė sa ajo e ekzistencės sė engjėjve; mirėpo ndėrsa besimi nė
engjėjt pėrmendet vazhdimisht si pjesė e besimit tė muslimanit, neve
asgjėkundi nuk na kėrkohet tė besojmė nė djajtė. Tė dy faktet janė njėlloj
tė vėrtetė, dhe Kurani i Shenjtė bėn fjalė nė shumė raste pėr insinuatat e
pėrpjėkjet e djajve pėr ti futur njerėzit ne rrugė tė gabuar, por ndėrsa
kėrkon qė tu zėmė besė engjėjve, ai nuk kėrkon besim nė djajt. Nė qoftė se
besimi nė engjėjt do tė ishte vetėm njė ekuivalent pėr pranimin e
ekzistencės sė tyre, edhe besimi nė djajt do tė ishte domosdoshmėri e
njėllojtė. Mirėpo nuk ėshtė kėshtu. Arsyeja ėshtė se ndėrsa njeriut i
kėrkohet tė pranojė e tė ndjekė thirrjen e atij qė tė grish drejt tė mirės,
atij nuk i kėrkohet qė tė ndjekė thirrjen e atij qė tė grish pėr tė bėrė keq.
Prandaj dhe ne besojmė nė engjėjt por nuk besojmė nė djajt, me qenė se tė
parėt japin bazė pėr veprim, kurse tė dytėt jo. Nga ana tjetėr, Kurani i
Shenjtė kėrkon mosbesim ndaj djajve: Kėshtu, kushdo qė nuk u zė besė
djajve dhe beson nė Zotin, ai vėrtet kapet pas lidhjes mė tė fortė (2:256).
Kėshtu pra mund tė shihet se parimet e besimit tė numėruara mė sipėr, ashtu
siē jepen nė Kuranin e Shenjtė, janė me tė vėrtetė parime qė secila prej
tyre shėrben si bazė pėr veprim, dhe asnjė besim tjetėr nuk njihet nga
Islami. Fjala Allćh fjala arabisht pėr Zotin tregon atė Qenie e
Cila i ka tė gjitha atributet e pėrsosura, dhe kur muslimanit i kėrkohet tė
besojė nė Allahun, atij vėrtet i kėrkohet qė ta bėjė veten posedues tė tė
gjitha atyre atributeve tė pėrsosmėrisė. Besimi nė shfaqjen Hyjnore e bėn
atė tė pranojė e tė imitojė gjithshka tė mirė qė ndeshet nė jetėn e njerėzve
tė devotshėm, dhe besimi nė jetėn e pėrtejme ėshtė ekuivalent i njohjes sė
parimit tė llogari-dhėnies pėr veprimet e kryera.
8. PARIMET E VEPRIMIT
Tani le tė marrim anėn praktike tė besimit Islam. Siē e kam pėrmendur mė
lart, nė Islam veprimet janė nė thelb pjesė pėrbėrėse e fesė si besim. Nė
kėtė drejtim Islami zė njė vend tė mesėm midis feve tė cilat e kanė lėnė
krejt pas dore anėn praktike dhe atyre qė i lidhin pasuesit e tyre pas
ritualeve pėr ēdo minutė. Ai e sheh domosdoshmėrinė e zhvillimit tė aftėsive
mendore tė njeriut duke i dhėnė udhėzime tė pėrgjithshme, pastaj i lė dorė
tė lirė individitpėr tė vėnė nė zbatim atė qė ėshtė e arsyeshme pėr tė.
Pa njė karakter praktik tė fortė cilado fe ka tė ngjarė tė bjerė nė
idealizėm tė thjeshtė dhe nuk do tė ushtrojė mė ndikim nė jetėn praktike tė
njeriut. Rregullat morale tė Islamit, tė cilat ngulmojnė nė pėrvetėsimin e
detyrave ndaj Zotit dhe tė detyrave ndaj njeriut, bazohen nė atė njohje tė
thellė tė natyrės njerėzore tė cilėn nuk mund ta zotėrojė askush tjetėr
pėrveē Autorit (Krijuesit) tė asaj natyre. Ato pėrfshijnė tėrė gamėn e
zhvillimit tė njeriut, dhe i janė pėrshtatur kėshtu nė mėnyrė tė
mrekullueshme kėrkesave tė popujve tė ndryshėm. Nė Kuranin e Shenjtė gjėnden
rregulla udhėrrėfyese si pėr njeriun e rėndomtė tė botės, ashtu dhe pėr
filozofin, dhe si pėr bashkėsitė njerėzore qė janė nė shkallė mė tė ulta tė
qytetėrimit, ashtu dhe pėr kombet mė tė zhvilluara tė botės. Praktikaliteti
ėshtė kyēi i rregullave morale tė tij, kėshtu qė po ai universalitet i cili
karakterizon parimet e tij tė besimit ndeshet dhe nė urdhėresat e tij
praktike, duke iu pėrshtatur kėsisoj tė gjitha epokave dhe tė gjitha kombeve.
9. DETYRAT E NJERIUT NDAJ
ZOTIT
Lutja
Vargjet e Kuranit tė Shenjtė tė cituara mė lart (Shih nėnkapitullin 3)
formojnė, siē kam thėnė tashmė, bėrthamėn e mėsimeve tė Islamit. Tė marrė nė
kuptimin mė tė gjėrė tė fjalės, dy parimet e veprimit tė pėrmendur nė kėto
vargje kanė tė bėjnė me pėrmbushjen e detyrave tė njeriut ndaj Zotit dhe tė
detyrave tė tij ndaj njeriut.
Tė luturit Zotit ėshtė thelbi i deyrave tė njeriut ndaj Zotit. Lutja ėshtė
njė zbrazje e ndjenjave tė zemrės, njė kėrkesė e pėrvuajtur, e sinqertė dhe
e devotshmė ndaj Zotit, si dhe njė shprehje plot respekt e dėshirave mė tė
sinqerta tė shpirtit pėrpara Krijuesit tė tij. Nė Islam idea e lutjes, si tė
gjitha idetė tjera fetare, gjen zhvillimin e vet mė tė lartė. Lutja, sipas
Kuranit tė Shenjtė, ėshtė mjeti i vėrtetė i atij pastrimi tė zemrės i cili
pėrbėn rrugėn e vetme tė komunikimit shpirtror me Zotin. Kurani i Shenjtė
thotė:
Recitoje atė qė tė ėshtė shfaqur nga
Libri dhe lutu(falu) vazhdimisht. Eshtė mė se e vėrtetė qė lutja (falja) e
mban njeriun larg tė padenjės dhe tė ligės; dhe sigurisht tė kujtuarit e
Zotit ėshtė mė e madhja (forcė) (29:45)
Prandaj Islami porosit me ngulm qė tė bėhet lutja (falja) si mjet i ngritjes
morale tė njeriut. Lutja qė degjeneron nė njė ritual tė thjeshtė, nė njė
ceremoni tė thatė e bajate qė kryhet me mungesė sinqeriteti nė zemėr, nuk
ėshtė lutja qė rekomandohet si detyrė nga Islami. Njė lutje e tillė
demaskohet shprehimisht: Mjerė ata qė luten, tė cilėt janė tė shkujdesur
ndaj lutjeve tė tyre! Dhe ata qė sikur bėjnė mirė vetėm pėr tu dukur
(107:4-6). Nė tė njejtin paragraf thuhet gjithashtu se lutja ėshtė e
padobishme nė qoftė se nuk tė drejton nga shėrbimi ndaj njerėzimit.
Nė Islam nuk ka Sabbath apo ditė tė caktuar pėr lutje. Lutja ėshtė bėrė
pjesė e punėve tė pėrditshme tė njeriut. Ėshtė veprimi i parė i ditės sė njė
muslimani, ėshtė gjithashtu dhe veprimi i tij i fundit, kurse ndėrmjet
kėtyre dy lutjeve ka dhe tri lutje tė tjera gjatė orėve tė punės ose tė
shlodhjes. Pra Islami kėrkon qė, edhe kur ėshtė nė kulm tė punės, njė
musliman duhet tė jetė nė gjendje tė shkėputet nga tė gjitha angazhimet
materiale pėr njė kohė tė shkurtėr dhe ti kushtohet lutjes. Si rrjedhojė
Islami i ka eliminuar tė gjitha institucionet e murgjėrisė, tė cilat
kėrkojnė qė njeriu tė heqė dorė nga tė gjitha angazhimet materiale gjatė
tėrė jetės sė tij me qėllim qė mbajė komunikimin shpirtror me Zotin. Islami
e bėn tė mundur komunikimin shpirtror me Zotin edhe kur njeriu ėshtė i zėnė
nė kulm me angazhimet e tij materiale, duke bėrė kėshtu tė mundur atė qė
konsiderohej e pamundur pėrpara ardhjes se tij.
Mėnyra islamike e adhurimit (faljes) ėshtė llogaritur pėr tė pėrqėndruar
vėmendjen mbi njė objekt: realizimin e pranisė Hyjnore. Abdesi qė paraprin
lutjet, pozicioni i respektuar gjatė qėndrimit nė kėmbė, pėrkulja pėrpara,
rėnia pėrmbys dhe pozicioni i respektuar nė gjunjė tė gjitha ndihmojnė
mendjen pėr ta realizuar praninė Hyjnore si fakt; dhe njeriut qė falet i
mbushet zemra me ngazėllim kur ia bėn nderet Zotit te Madh jo vetėm me gojė
por dhe me tėrė trupin.
Ne Islam, faljet e pėrditshme kolektive (nė grup) janė gjithashtu mjete tė
nivelimit tė tė gjitha dallimeve tė rangut, ngjyrės e kombėsisė, si dhe
mjete qė sjellin kohezion e unitet midis njerėzve gjė qė pėrbėn bazėn e
domosdoshme tė qėndrueshmėrisė sė njė qytetėrimi. Pėrpara Krijuesit tė tyre,
tė gjithė besimtarėt qėndrojnė sup mė sup, sundimtari bashkė mė shtetasin mė
tė pėrvuajtur, tė pasurit me lypsarin, i bardhi me zezakun. Pėr mė tepėr,
mbreti apo i pasuri nė njė rradhė mbrapa ėshtė i detyruar ta vėrė kokėn, kur
bie pėrmbys pėrpara Zotit, tek kėmbėt e tė varfėrit qė ėshtė pėrpara.
Dallimet e rangut, pasurisė e ngjyrės zhduken brenda xhamisė, dhe brenda
mureve tė saj mbizotėron njė atmosferė vllazėrimi, barazie e dashurie. Nė
fakt, pesė faljet e pėrditshme kanė pėr qėllim, pėrveē tė tjerave, tė
zbatojnė nė praktikė mėsimet teorike tė barazisė e vllazėrimit qė ka nė
themel Islami.
Por ndėrsa Islami i ka dhėnė status tė pėrhershėm institucionit tė lutjes
duke kėrkuar qė tė respektohet nė kohė tė caktuara dhe nė jė mėnyrė tė
caktuar, ai ka lėnė gjithashtu hapėsirė tė gjėrė pėr vetė individin,
veēanėrisht nė pjesėn e lutjes kur ai falet vetėm, qė tė bėjė ēfaredo
lutjesh qė dėshiron dhe nė cilėndo gjuhė qė i pėlqen, nė njėrin nga katėr
pozicionet (mė kėmbė, i pėrkulur pėrpara, i rėnė pėrmbys, ose i ulur).
Agjėrimi
Agjėrimi ėshtė njė nga ato institucione fetare tė cilat, ndonėse tė njohura
botėrisht, janė pasuruar nga Islami gjersa kanė marrė njė kuptim krejt tė ri.
Islami e mohoi krejtėsisht idenė se agjėrimi shėrben pėr tė qetėsuar
zemėrimin Hyjnor, ose pėr tė ngjallur keqardhjen Hyjnore me anėn e vuajtjes
sė vullnetshme, dhe nė vend tė saj futi agjėrimin e rregullt si disiplinė
shpirtrore, morale e fizike e shkallės mė tė lartė. Objekti i ketij
institucioni ėshtė i shprehur qartė nė Kuranin e Shenjtė: Agjėrimi
rekomandohet si detyrim pėr ju . . . qė ju tė ruheni nga e keqja (2:183).
Pėr kėtė qėllim Islami ka vėnė nė dispozicion muajin e Ramadaan-it.
Ēdo ditė nė kėtė muaj, kėrkohet qė tė mos hamė e tė mos pijmė e tė mos bėjmė
marrėdhėnie seksuale nga agimi deri nė perėndim tė diellit. Por agjėrim do
tė thotė dhe qė tė frenohemi nga ēdo lloj ligėsie. Nė fakt, mosngrėnia e
ushqimit ėshtė vetėm njė hap pėr ta bėrė njeriun tė kuptojė se nė qoftė se
ai mundet qė, si bindje ndaj Zotit, ta privojė veten nga diēka qė ėshtė
pėrndryshe e ligjshme, atėhere sa herė mė e rėndėsishme ėshtė qė ai ta
frenojė veten nga kryerja e veprimeve tė liga tė cilat janė tė ndaluara nga
Zoti!
Nuk ka tundim mė tė madh se tundimi pėr tė shuar etjen e urinė kur ke
pėrpara ushqime e pije; megjithatė, ky tundim kapėrcehet nga agjėruesi, jo
nje herė a dy herė, si tė ishte rastėsisht, por ēdo ditė rregullisht pėr njė
muaj tė tėrė, me njė qėllim tė pėrcaktuar pėr tu afruar gjithnjė e mė shumė
tek Zoti. Kurdoherė qė i del pėrpara njė tundim, ai e kapėrcen atė sepse
ėshtė njė zė i brendshėm qė i thotė: Zoti ėshtė me mua, Zoti mė shikon;
kėshtu prania Hyjnore bėhet njė realitet pėr tė dhe brenda tij zgjohet njė
vetėdije e re e njė jete mė tė lartė njė jetė mbi atė qė mbahet me anėn e
tė ngrėnit e tė pirit dhe kjo ėshtė jeta shpirtrore.
Pelegrinazhi (Haxhi)
Pelegrinazhi (haxhilleku) nė Mekė, i cili qėndron si detyrė pėr tu kryer
nga ēdo musliman njė herė gjatė jetės sė tij nė qoftė se ai i ka mjetet
financiare, pėrfaqėson fazen e fundit nė pėrparimin e shtegtarit shpirtror.
Ai pėrfaqėson fazėn nė tė cilėn njeriu i dorėzohet plotėsisht vullnetit tė
Zotit, si dhe sakrifikon tė gjitha interesat e tij dhe i flak tutje tė
gjitha komoditetet e tij tė jetės pėr hir tė dashurisė sė Zotit. Kėrkesa e
parė e Pelegrinazhit, e njohur si Ihrćm, nė tė cilėn hiqen tė gjitha
veshjet e kushtueshme dhe shtegtari shpirtror ka vetėm dy ēarēafė pa tegela
pėr tė mbuluar trupin, pėrfaqėson kėputjen e tė gjitha lidhjeve materiale
pėr hir tė dashurisė sė Zotit. Njė tipar tjetėr i spikatur i Pelegrinazhit
ėshtė Taėćf-i, rrotullimi rreth Qabesė (Ka`ba),
dhe duke kryer kėtė akt tė jashtėm shtegtari tregon se zjarri i dashurisė
Hyjnore ėshtė ndezur brenda zemrės sė tij, dhe si njė qė ka rėnė vėrtet nė
dashuri, ai bėn rrotullime rretheqark Shtėpisė sė Atij qė dashuron. Nė fakt,
e gjithė gjendja e shtegtarit dhe tė gjitha devocionet e ndryshme tė lidhura
me Pelegrinazhin pėrfaqėsojnė shkallėn nė tė cilėn adhuruesi, i brumosur me
dashurinė e vėrtetė pėr Qenien Hyjnore, tregon se i ėshtė dorėzuar
plotėsisht Zotit tė tij tė dashur dhe i ka flijuar tė gjitha interesat e
veta pėr hir tė Tij.
Nė zhvillimin vjetor tė Pelegrinazhit, ka njė grumbullim tė pashoq tė
njerėzimit nė Mekė: qindra mijė njerėz, tė gjithė tė frymėzuar nga idea e
vetme qė secili tė ndjejė praninė e Qenies Hyjnore, te gjithė duke e
pėrqėndruar mendjen nė tė Vetmen Qenie Supreme e Cila pėr momentin ėshtė
objekti i tyre. Kėtyre u shtohet dhe efekti i fuqishėm i unitetit tė jashtėm
i tė gjithėve, tė veshur njėlloj me tė njejtėt ēift ēarēafėsh, duke thirrur
nė njė gjuhė qė kuptohet nga tė gjithė: lubbaika Allahumma lubbaika
Ja tek jemi, O Allah! Ja tek jemi ne praniėn Tėnde.Sigurisht, nuk ėshtė se
Zoti gjėndet vetėm nė Mekė e nė asnjė vend tjetėr, megjithatė ai grumbullim
i jashtėzakonshėm njerėzish e ndjen praninė e Tij sikur Ai tė ishte vėrtetė
mu nė mes tė tyre. E tillė ėshtė pėrvoja mė e lartė shpirtrore e shtegtarėve,
pėrvoja jo e hermitit qė mbyllet brenda nė kuvlinė e tij, por pėrvoja e njė
mase tė fuqishme njerėzish tė mbledhur tok nė njė vend.
Pelegrinazhi ka dhe njė ndikim tė mrekullueshėm, si asnjė institucion tjetėr
nė botė, nė sheshimin e tė gjitha dallimeve tė racės, ngjyrės, kombėsisė,
rangut apo pasurisė. Jo vetėm qė njerėz tė tė gjitha racave dhe tė gjithė
vendeve mblidhen sė bashku si shėrbėtorė tė Zotit, por nuk ka asgjė qė ti
dallojė tė lartėt nga tė ultėt. Ėshtė njė mizėri e jashtėzakonshme qėniesh
njerėzore, tė gjithė tė veshur njėlloj, tė gjithė duke lėvizur nė tė njėjtin
drejtim, tė gjithė vetėm mė njė fjalė nė gojė. Nė kėtė mėnyrė ēdo muslimani
i kėrkohet qė tė kalojė njė herė nė jetė nėpėr atė portė tė ngushtė tė
barazisė qė tė ēon drejt vllazėrimit tė gjėrė. Tė gjithė njerėzit janė tė
barabartė nė lindje dhe nė vdekje, por Pelegrinazhi ėshtė rasti i vetėm nė
tė cilin ata mėsohen si tė jetojnė njėlloj, si tė veprojnė njėlloj dhe si tė
ndjejnė njėlloj.
Akte
tė praktikueshme e kuptimplote tė lutjes
Kėshtu pra shihet se tė gjitha kėto rregulla morale islamike kanė pėr qėllim
vetėm ngritjen morale tė njeriut. Islami nuk parashtron asnjė institucion qė
mund tė thuhet se ėshtė njė adhurim i pakuptimtė i Zotit. Qėllimi e objekti
i tė gjitha rregullave morale qė parashtron ai ėshtė pastrimi i zemrės me
qėllim qė duke u pastruar kėshtu, njeriu tė mund tė gėzojė komunikimin
shpirtror me Qenien e Shenjtė, i Cili ėshtė Burimi kryesor i gjithė
pastėrtisė. Shihet gjithashtu se Islami paraqet formula asketike tė
pėrdorshme nė jetėn e pėrditshme tė njeriut. Pesė faljet e pėrditshme
kėrkojnė qė tė sakrifikohet njė pjesė e vogėl e kohės sė tij dhe, pa
ndėrhyrė nė jetėn e tij tė pėrditshme, i japin mundėsi tė kuptojė Hyjnoren
qė ėshtė brėnda tij. Agjėrimi kėrkon qė tė hiqet dorė nga ushqimi e lėngjet,
por jo nė mėnyrė tė atillė sa ai tė mos jetė nė gjendje tė vazhdojė punėn e
tij tė pėrditshme. Pelegrinazhi ėshtė njė funksion tė cilin njeriu e kryen
pėrgjithėsisht vetėm njė herė nė jetė, prandaj dhe, duke e drejtuar njeriun
qė tė provojė pėrvojėn mė tė lartė shpirtrore, nuk ndėrhyn nė ndonjė shkallė
tė konsiderueshme nė kursin e rregullt tė jetės sė tij.
10. DETYRAT E NJERIUT NDAJ
NJERIUT
Dega e dytė e rregullave morale islamike ka tė bėjė me detyrat e njeriut
ndaj njeriut, por duhet pasur parasysh se tė dy llojet e rregullave morale
janė tė lidhur ngusht me njeri tjetrin. Ngritja morale e njeriut ėshtė tema
madhore e Kuranit tė Shenjtė dhe objekti kryesor qė Islami e mban parasysh
gjithnjė, dhe tė gjithe parimet e tij morale kanė si synim tė vetėm qė ta
ngrenė njerėzimin shkallė-shkallė deri nė majat mė tė larta morale qė mund
tė arrijė njeriu. Personi qė cėnon tė drejtėn e vėllait tė tij nuk ėshtė
besimtar i Unitetit tė Zotit
Ky ėshtė njė mėsim qė meriton tė shkruhet me shkronja tė arta.
Vllazėrimi i Islamit
Nė radhė tė parė, Islami zhduk ēdo dallim qė ka tė bėjė me individin.
Sigurisht mė fisniku midis jush nė sytė e Zotit ėshtė ai qė ėshtė mė i
drejti nga ju ėshtė njė shprehje qė tingėllon si kėmbanė vdekjeje pėr
ēfarėdo lloj superioriteti apo inferioriteti tė bazuar nė kasta tė ngurrta
apo dallime sociale. Njerėzimi nuk ėshtė gjė tjetėr veēse njė familje sipas
Kuranit tė Shenjtė, i cili thotė:
O
njerėzim! Sigurisht Ne ju kemi krijuar nga njė mashkull dhe njė femėr dhe
kemi bėrė pėr ju fise e familje qė ju tė mund tė dalloni njeri-tjetrin.
Sigurisht mė fisniku midis jush nė sytė e Zotit ėshtė ai i cili ėshtė mė i
drejti nga ju (49:13).
Islami kėshtu hedh bazat e njė vllazėrimi tė gjėrė nė tė cilin gėzojnė tė
drejta tė barabarta tė gjithė burrat e gratė e ēfarėdo fisi, kombi a kaste
qė mund tė bėjnė pjesė, dhe cilido qoftė profesioni i tyre apo pozita e tyre
nė shoqėri, tė pasurit dhe tė varfėrit, dhe nė tė cilin askush nuk mund tė
shkelė tė drejtat e vėllait tė tij. Nė kėtė vllazėrim tė gjithė antarėt
duhet ta trajtojnė njeri-tjetrin si antarėt e tė njejtės familje. Askush nuk
duhet tė privohet nga ndonjė e drejtė pėr shkak tė racės, profesionit apo
seksit tė tij. Pėrveē se ėshtė e vetmja fe e cila vuri si detyrė ēlirimin e
skllevėrve, si dhe e vetmja fe Themeluesi i tė cilės dha shembullin personal
tė garantimit tė lirisė pėr skllevėrit, Islami gjithashtu kėrkoi qė njė
skllav tė vishej me rrobat dhe tė ushqehej me ushqimin e padronit tė tij,
dhe jo tė trajtohej si person i ulėt e i pavlerė. Dhe ky vllazėrim i madh
nuk mbeti vllazėrim nė teori, por u bė njė forcė konkrete e gjallė nga
shembulli fisnik i Profetit te Shenjtė dhe i pasuesve e shoqėruesve tė tij
tė vyer. Rregulli i rreptė i vllazėrimit parashtrohet nė fjalėt e mėposhtėme
tė Profetit tė Shenjtė:
Askush nga ju nuk ėshtė besimtar nė Zotin pėrderisa secili tė dojė pėr
vėllain e tij atė qė do pėr vete.
Tė
drejtat e grave
Asnjė libėr tjetėr fetar dhe asnjė reformator tjetėr, qoftė fetar apo laik,
nuk ka bėrė as njė tė dhjetėn e asaj qė kanė bėrė Kurani i Shenjtė apo
Profeti i Shenjtė Muhamed pėr ngritjen e pozitės sė grave. Si nga pikėpamja
materiale ashtu dhe nga ajo shpirtrore Islami e njeh pozitėn e gruas si tė
njejtė me atė tė burrit. Favori mė i madh qė Zoti i ka dhuruar njerėzimit
ėshtė dhurata e shfaqjes Hyjnore. Dhe ne gjejmė gra po ashtu si dhe burra qė
pėrmenden nė Kuran se kanė provuar shfaqjen Hyjnore (shih, pėr shembull,
3:41 dhe 28:7). Kurani nuk bėn dallime midis burrit dhe gruas nė dhėnien e
shpėrblimit Hyjnor pėr vepra tė mira:
Kushdo qė bėn mirė, qoftė mashkull apo
femėr, dhe ėshtė besimtar, do tė hyjė nė Kopėsht (tė qiellit) (40:40; shih
gjithashtu 3:194, 4:124, 16:97 dhe 33:35).
Pra, sipas mėsimeve mė tė qarta tė Kuranit, burrat dhe gratė mund tė ngrihen
nė tė njejtat lartėsi tė sferave morale e shpirtrore.
Edhe nga ana materiale, gruaja njihet si e barabartė me burrin. Ajo mund tė
fitojė para dhe tė posedojė pronė pikėrisht si burri: Pėr burrat ėshtė
pėrfitimi i asaj qė fitojnė , dhe pėr gratė ėshtė pėrfitimi i asaj qė
fitojnė (4:32). Ajo ka kontroll tė plotė mbi pronėn e saj dhe mund tė bėjė
me tė ētė dojė. Nė Arabi, nė kohėn e ardhjes sė Profetit tė Shenjtė, gruaja
nuk kishte te drejta pronėsie; ne fakt, ajo vetė ishte pjesė e trashėgimisė
dhe vihej nėn pronėsi sė bashku me prona tė tjera. Kurani e nxorri atė nga
kjo pozitė e ulėt dhe e ngriti nė pozitėn e lirisė sė pėrsosur pėr sa i
pėrket tė drejtave tė saj tė pronėsisė dhe tė drejtės sė saj tė trashėgimisė,
njė pozitė tė cilėn, bile dhe nė kombet perėndimore moderne, ajo e ka
arritur vetėm kohėt e fundit pas njė lufte tė gjatė.
Pėr ngritjen e statusit moral tė shoqėrisė, Islami kėrkon qė tė dy sekset tė
sillen me modesti dhe tė kultivojnė zakonin e mbajtjes sė vėshtrimit poshtė
nė praninė e njeri-tjetrit. Kur dalin pėrjashta, ose nė raste tė tjera kur
ka pėrzjerje tė sekseve, grave u kėrkohet qė tė jenė tė veshura siē duhet,
dhe tė mos bėjnė reklamė tė bukurisė me qėllim qė tė mos ngjallnin pasionet
e seksit tjetėr. Me kėto masa paraprake gratė kanė liri tė plotė tė shkojnė
ku tė duan dhe tė bėjnė ēdo lloj pune.
Si bashkėshorte, njė grua nuk humbet asnjė nga tė drejtat qė gėzon si antare
individuale e shoqėrisė; as individualiteti i saj nuk shkrihet nė atė tė
burrit tė saj. Pozita e saj si bashkėshorte, sipas njė Thėnieje tė Profetit
tė Shenjtė, ėshtė ajo e njė sundimtareje mbi shtėpinė e burrit tė saj.
Edhe pėrsa i takon divorcit, i cili mund tė bėhet i nevojshėm nė qoftė se
konsumohen tė gjitha mjetet pėr tė ndikuar nė pajtimin midis burrit e gruas,
Kurani i vė tė dy palėt nė nivel tė barazisė sė plotė.
Shteti
Profeti i Shenjtė Muhamed ishte jo vetėm Themelues i njė feje por dhe
Themelues i njė shteti. Si feja qė themeloi, edhe ideali i tij pėr shtetin
ishte demokratik, por ishte njė demokraci qė bazohej nė pėrgjegjėsinė ndaj
Zotit nė radhė tė parė. Pėrshkrimi i mėposhtėm i besimtarėve tregon se si
shkriheshin kėto dy ide tė demokratizimit e purifikimit shpirtror tė shtetit:
Dhe ata qė i
pėrgjigjen thirrjes sė Zotit tė tyre dhe bėjnė lutje tė vazhdueshme, dhe
ēeshtjet e tė cilėve janė (vendosur) nga kėshillimi midis tyre, dhe tė cilėt
shpenzojnė pėr tė ndihmuar tė tjerėt nga ato qė Ne u kemi dhėnė (42:38).
Kėto vargje u mėsojnė muslimanėve parimin e demokracisė (kėshillimi midis
tyre) pėr drejtimin e ēeshtjeve tė shtetit, dhe nė tė njejtėn kohė i nxit
ata tė fitojnė cilėsitė qė e purifikojnė shpirtėrisht njeriun dhe e tėrheqin
mė afėr nga Zoti. Pra Islami kėrkon qė autoriteti laik tė ushtrohet me
vetėdijen e plotė tė pėrgjegjėsisė ndaj Autoritetit mė tė Lartė Hyjnor, duke
ia nėnshtruar konsideratave morale forcėn fizike tė subjektit shtetror. Sė
kėndejmi del se, sipas mėsimeve islamike, qeveria duhet tu besohet
personave tė cilėt qėndrojnė nė njė plan moral e shpirtror shumė tė lartė,
ku kryetari i shtetit quhet njėkohėsisht amīr (fjalė pėr fjalė njė
qė komandon) dhe imām (njė person,
morali i lartė i tė cilit bėhet shembull pėr tu ndjekur).
Parimet e qeverisė islamike u ilustruan nė praktikė nga vetė Profeti i
Shenjtė Muhamed si themelues e kryetar i shtetit musliman. Pas tij, katėr
pasardhėsit e tij tė parė njihen se kanė ndjekur udhėn e tij pėr tė dhėnė
shembullin e sundimit te vėrtetė islamik, duke kombinuar demokracinė me
shfaqje tė njė karakteri tė lartė moral. Ky shtet islamik model ishte
demokratik nė kuptimin mė tė plotė tė fjalės. Secili nga kėta pasardhės (Kalifė)
u zgjodh kryetar shteti me miratimin e tė gjitha palėve. Kryetari ishte
shėrbėtor i shtetit, te cilit i paguhej njė rrogė fikse nga thesari publik,
si tė gjithė shėrbėtorėve tė tjerė publikė. Ai nuk kishte asnjė privilegj tė
veēantė. Bile as vetė Profeti i Shenjtė nuk pretendonte pėr tė drejta tė
tjera pėrveē atyre qė kishin muslimanėt e tjerė. Ishte njė demokraci e
ēliruar nga tė gjitha dallimet e trashėgimisė, rangut apo privilegjit. Tė
gjithė njerėzit, pėrfshirė sundimtarin, kishin tė drejta dhe detyrime tė
barabarta dhe i nėnshtroheshin tė njėjtit ligj.
Nga ata, tė cilėve u ishte besuar detyra e qeverisjes, kėrkohej qė tė
punonin pėr tė mirėn e popullit, tė bėnin jetė tė thjeshtė e tė ishin tė
gatshėm pėr tu takuar me publikun, tė ndihmonin materialisht ata qė nuk
ishin nė gjendje tė fitonin, si dhe tė kishin po aq respekt pėr tė drejtat e
jo-muslimanėve sa dhe pėr ato tė muslimanėve. Pėrgjegjėsia e popullit ndaj
shtetit ėshtė respektimi e bindja ndaj ligjeve tė tij pėr sa kohė qė ato nuk
pėrfshijnė mosbindje ndaj Zotit dhe Lajmėtarit (Tė Dėrguarit) tė Tij. Abu
Bakr, pasardhėsi i parė i Profetit tė Shenjtė, tha nė fjalimin e parė qė
mbajti:
Mė ndihmoni nė qoftė se jam nė rrugė tė
drejtė, dhe mė korrigjoni nė qoftė se jam nė rrugė tė gabuar. Tė mė bindeni
pėr sa kohė qė unė i bindem Zotit dhe Lajmtarit (Tė Dėrguarit) tė Tij. Nė
rast se unė shfaq mosbindje ndaj tyre, atėherė unė nuk kam tė drejtė tė pres
bindje nga ju.
Kėshtu njerėzve u kėrkohej qė tė korrigjonin autoritetet kur ishte e
nevojshme. Njė nga veprat mė tė lavdėrueshme, theksonte Profeti i Shenjtė,
ėshtė ti dėrgosh njė fjalė proteste njė sundimtari tė padrejtė.
Disa
ilustrime tė qeverisjes sė vėrtetė islamike
Kalifati i Umarit (vd. 644 C.E.), gjatė sundimit tė tė cilit posedimet
muslimane pėrfshinin territorin e gjėrė tė Arabisė, Irakut, Iranit,
Palestinės dhe Egjiptit, jep shembuj tė shumtė tė sundimit e demokracisė sė
vėrtetė islamike nė veprim. Gjatė kohės sė tij kishte dy organizma
konsultative: njė asamble tė pėrgjithshme nė tė cilėn diskutoheshin ēėshtje
me rėndėsi tė veēantė kombėtare, dhe njė komitet mė tė vogėl pėr drejtimin e
punėve tė pėrditshme. Edhe jo-muslimanėt ftoheshin pėr tė marrė pjesė nė
kėto konsulta. Si rregull, guvernatorėt provincialė emėroheshin pas
konsultimeve me popullatėn e vendit. Nė raste ankesash kundėr guvernatorit
nga ana e publikut, guvernatori hiqej nė qoftė se dilte se ishte fajtor.
Bėheshin betime nga zyrtarėt e lartė tė shtetit se ata nuk do tė mbanin
rroba tė kushtueshme, se do ta mbanin derėn gjithnjė hapur pėr nevojtarėt,
dhe se nuk do tė mbanin kurrė roje te dera.
Ēdo qytetar individ i shtetit tė Islamit, qoftė musliman apo jo-musliman,
gėzonte tė drejtėn pėr tė dhėnė opinionin e tij (saj) dhe ishte krejt i (e)lirė
ta bėnte njė gjė tė tillė. NJė herė kur Umari po jepte njė predikim, ishte
pikėrisht njė grua qė u ngrit dhe e kundėrshtoi. Umeri, jo vetėm qė nuk u
zemėrua pėr kėtė, por e pranoi kritikėn e saj dhe e pohoi gabimin e tij me
fjalėt: Gratė e kėtij qyteti i kuptojnė mė mirė gjėrat se Umari. Pozita e
kryetarit tė shtetit ishte saktėsisht si ajo e njė qytetari tė thjeshtė. Njė
herė, kur e hodhėn nė gjyq, Umari doli pėr tė mbrojtur veten pėrpara gjyqit
si ēdo i pandehur tjetėr. Kėshtu nėn qeverisjen e Umarit parimi i
demokracisė u avancua deri nė njė pikė nė tė cilėn as bota moderne ende nuk
ka arritur.
Xhihadi
Ekziston njė koncept shumė i gabuar nė lidhje me xhihadin (xhihād
fjalė pėr fjalė do tė thotė pėrpjekje ose luftim), njė nga
detyrimet fetare tė muslimanit. Nė terminologjinė e Islamit, fjala xhihād
aplikohet si pėr veprimtaritė misionare tė mirėfillta tė njė muslimani,
ashtu dhe pėr mbrojtjen qė i bėn ai besimit tė tij ne kuptimin fizik. Detyra
e parė, detyra pėr ti ftuar njerėzit nė Islam, ėshtė njė detyrė e
pėrhershme qė i ngarkohet tė gjithė muslimanėve tė tė gjitha kohrave, kurse
e dyta ėshtė njė detyrė e cila del nė rrethana tė caktuara. Sipas Kuranit,
njė xhihad qė ai e quan xhihād-an kabīr-an, apo xhihadi i madh, duhet
tė zbatohet kundėr jobesimtarėve me anė tė vetė Librit tė Shenjtė
(shih 25:52). Prandaj, xhihadi mė i madh i Islamit ėshtė jo me anėn e
shpatės por mė anėn e Kuranit, domethėnė, me anėn e pėrpjekjes misionare pėr
ta ēuar mesazhin e Islamit tek tė gjithė kombet. Detyrimi nė fe ėshtė i
ndaluar me fjalė shumė tė qarta: Nuk ka detyrim nė fe (2:256). Dhe nuk ka
asnjė rast nė jetėn e Profetit tė Shenjtė qė njė individi ti jetė kėrkuar
qė tė pranojė fenė islame nėn tehun e shpatės.
Pėr sa i pėrket luftės e tė luftuarit, kjo lejohet vetėm si masė mbrojtėse
kundėr atyre qė zhveshin shpatėn pėr tė asgjėsuar Islamin:
Leje pėr tė
luftuar u jepet vetėm atyre kundėr tė cilėve bėhet luftė, sepse ata janė tė
keqtrajtuar (22:39).
Luftoni nė rrugėn
e Zotit me ata qė luftojnė me ju, dhe mos e kapėrceni kėtė kufi (2:190)
Kjo nuk lė as dyshimin mė tė vogėl se Islami nuk i lejon luftrat agresive,
as luftėn pėr ekspansion apo pėr prestigj. Ai e lejon luftėn vetėm kur njė
shtet ėshtė sulmuar. Bile dhe atėhere, nė qoftė se armiku ofron paqe, paqja
duhet pranuar:
Nė qoftė se ata ofrojnė paqe, edhe ju
duhet ta ofroni atė, dhe besoni nė Zotin (8:39).
Tė gjitha betejat e zhvilluara nga Profeti i Shenjtė Muhamed dhe muslimanėt
e hershėm ishin thjesht mbrojtėse. Ai e pasuesit e tij pėsuan persekutimet
mė tė egra, kur Islami filloi tė fitonte terren nė Mekė. Edhe kur ata ikėn
nga shtėpitė e tyre dhe gjetėn strehė nė Medinėn e largėt, luftėtarėt e
fuqishėm tė Mekės i sulmuan ata nė vatrat e tyre tė reja. Tri herė e sulmoi
armiku Medinėn me forca tė mėdja pėr ta asgjėsuar komunitetin musliman atje.
Prandaj Kurani e lejoi luftėn vetėm pėr tė shpėtuar njė komunitet tė
persekutuar nga shtypės tė fuqishėm.
Profeti i Shenjtė ishte paqedashės nga natyra, dhe ai besonte se tė bėsh
paqė me zemėrgjėrėsi ishte shpesh njė zgjidhje mė e mirė pėr agresionin sesa
asgjėsimi i agresorit, sepse mund tė sillte njė ndryshim tė vėrtetė nė
zemrėn ė armikut. Prandaj ndodhi ajo qė kur mė nė fund erdhi koha pėr ti
dėnuar agresorėt mizorė, tė cilėt ishin nė mėshirėn e Profetit tė Shenjtė
kur muslimanėt dolėn fitimtarė nė Mekė, ai jo vetėm u dha atyre amnesti tė
pėrgjithshme por i lėshoi bile pa asnjė qortim. Ky akt zemėrgjėrėsie ndaj
armiqve mė tė betuar ėshtė i pashembullt nė analet e botės.
Zakati dhe
Bamirėsia
Do tė vė nė dukje edhe njė veēori tė vllazėrimit tė Islamit. Ēdo fe e botės
ka predikuar bamirėsinė (ndihmėn pėr nevojtarėt), por vetėm nė Islam ajo
ėshtė bėrė e detyrueshme dhe e kushtėzuar pėr tė gjithė ata qė e pranojnė
besimin musliman. Kėtu kemi njė vllazėrim nė tė cilin i pasuri nuk mund tė
hyjė nė qoftė se nuk ėshtė i gatshėm pėr dhėnė njė pjesė tė pasurisė sė tij
pėr antarėt mė tė varfėr tė vllazėrimit. Nuk ka dyshim se i pasuri nuk
ndeshet kėtu me vėshtirėsi tė pakapėrcyeshme tė testit ideal tė devesė qė
kalon nėpėr vrimėn e gjilpėrės, por ai i nėnshtrohet njė testi praktik, i
cili jo vetėm e bėn qė tė qėndrojė nė njė shkallė me vėllain e tij mė tė
varfėr, por dhe kėrkon prej tij qė tė paguajė njė taksė, tė njohur si
Zakāt, njė taksė e cila u vilet tė pasurve pėr dobinė e tė varfėrve.
Secilit qė ka pronė mbi njė limit tė caktuar i kėrkohet qė tė ndajė njė
pjesė tė caktuar tė saj. Pjesa e veēuar pėr kėtė qėllim duhe t tė mblidhet
nga shteti musliman ose nga komuniteti musliman aty ku nuk ka shtet musliman,
dhe objektet tė cilave duhet tu kushtohet numėrohen nė vargjet e mėposhtme:
Zakati
ėshtė vetėm pėr tė varfėrit dhe nevojtarėt, dhe pėr ata qė janė tė punėsuar
pėr ta administruar atė, dhe pėr ata zemrat e tė cilėve janė bėrė gati pėr
tė pėrqafuar tė vėrtetėn, dhe pėr tė liruar robėrit, dhe pėr (tė ndihmuar)
ata qė kanė borxhe, dhe pėr rrugėn e Zotit, dhe pėr udhėtarin qė ka mbetur
nė rrugė tė madhe (9:60).
Fjalėt nė rrugėn e Zotit pėrfshijnė ēdo qėllim bamirės. Zakāti
ka diēka tė veēantė se ėshtė njėherit edhe bamirėsi, edhe taksė. Si bamirėsi
(ndhmė humanitare) ėshtė i detyrueshėm, por detyrimi ėshtė moral. Si taksė,
sanksioni mbrapa tij ėshtė moral, jo forca fizike e shtetit. Prandaj
Zakāti vepron jo vetėm si ndikim nivelues por dhe si mjet pėr
zhvillimin e sentimenteve mė tė larta tė njeriut tė ndjenjave tė dashurise
e simpatisė ndaj tjetrit. Duhet nėnvizuar se, sipas Kuranit, njė vepėr
bamirėse duhet bėrė si njė detyrė qė njė njeri i detyrohet tjetrit, nė
mėnyrė qė tė mos krijojė idenė e superioritetit tė atij qė e jep apo tė
inferioritetit pėr atė qė e merr (shih 2:262-264).
Pėrveē kontributeve materiale pagesa e tė cilave ėshtė bėrė e detyrueshme
nga Kurani i Shenjtė dhe si diēka qė duhet bėrė patjetėr si lutjet,
bamirėsia e pėrgjithshme ėshtė ngulitur me forcė tė madhe nė tėrė Librin e
Shenjtė. Ai jo vetėm vė theksin mbi vepra tė tilla tė mėdha bamirėsie si
emancipimi i skllevėrve (2:177, 90:13), tė ushqyerit e tė varfėrve (69:34,
etj.), kujdesi pėr jetimėt (17:34, etj.), dhe kryerja e veprave tė mira ndaj
njerėzimit nė pėrgjithėsi, por i jep tė njejtėn vlerė dhe akteve tė vogla tė
bamirėsisė moskryerja e tė cilave theksohet se ėshtė nė kundėrshtim me
shpirtin e lutjes (107:4-7).
Nė Thėniet e Profetit tė Shenjtė bamirėsisė i jepet domethėnia mė e plotė
dhe mė e gjėrė. Tė heqėsh nga rruga gjithshka qė mund tė shkaktojė dėm,
apo ti tregosh udhėn dikujt, apo bile ti japėsh ushqim familjes apo
vetes tė gjitha janė vepra bamirėsie. Ti bėsh mirė krijesave pa gojė
gjithashtu quhet bamirėsi: Kushdo qė punon arėn dhe zogjtė e kafshėt hanė
nga ajo, ajo ėshtė bamirėsi. Kurani i Shenjtė gjithashtu flet pėr zgjerimin
e kufijve tė bamirėsisė jo vetėm tek tė gjithė njerėzit pėrfshirė besimtarė
e jobesimtarė (2:272), por dhe tek krijesat pa gojė (51:19).
Kontributi i bamirėsisė duhet tė jepet nga gjėrat e mira, nga ato gjėra qė
njė njeri i do pėr vete:
O ju qė besoni!
Jepni pėr bamirėsi nga gjėrat e mira qė fitoni . . . dhe mos synoni tė jepni
pėr bamirėsi atė qė ėshtė e keqe, me qė ju vetė nuk do ta merrnit atė pėr
vete (2:267).
Dashuria pėr Zotin duhet tė jetė motivi nė tė gjitha veprave bamirėse:
(Njerėzit e moralshėm), nga dashuria pėr
Atė, u japin ushqim tė varfėrve, jetimėve e robėrve duke thėnė: Ne po ju
ushqejmė vetėm kėnaqėsinė e Zotit ne nuk dėshirojmė nga ju as shpėrblim as
falėnderime (76:8,9)
11. SPEKTRI I MĖSIMEVE MORALE
Kurani i Shenjtė nuk u konceptua pėr njė popull apo pėr njė epokė, dhe sipas
gamės sė mėsimeve tė tij morale ai ėshtė i gjėrė sa vetė njerėzimi. Ai ėshtė
njė Libėr i cili bėhet udhėrrėfyes pėr tė gjithė njerėzit nė tė gjitha
kushtet e jetės, si pėr njeriun injorant e primitiv ashtu dhe pėr filozofin
e urtė, si pėr njeriun e biznesit ashtu dhe pėr atė qė jeton nė vetmi, si
pėr tė pasurit ashtu dhe pėr tė varfėrit. Prandaj, ndėrsa jep rregulla tė
ndryshme pėr jetėn, ai kėrkon nga individi qė tė ndjekė rregullat mė tė mira
tė cilat janė tė zbatueshme pėr rrethanat nė tė cilat jeton (39:55). Nė
qoftė se pėrmban udhėzime nga njera anė tė cilat janė llogaritur pėr tė
ngritur moralisht njerėzit e zhytur nė shkallėt mė tė ulėta tė qytetėrimit
dhe pėr tua mėsuar atyre mėnyrat elementare tė sjelljes nė shoqėri, ai
gjithashtu sjell rregulla qė i drejtojnė njerėzit pėr tė arritur shkallėt mė
tė larta tė pėrparimit moral e shpirtror. Mėsimet e larta morale ideale janė
padyshim tė nevojshme pėr pėrparimin e njeriut, por vetėm ata tė cilėt janė
nė gjendje ti kuptojnė ato ideale do tė jenė nė gjendje tė pėrfitojnė prej
tyre. Por nė kėtė klasė nuk bėjnė pjesė masat e gjėra nė njė komb apo
komunitet, sado i lartė tė jetė standarti i tij i qytetėrimit. Si rrjedhojė,
Kurani pėrmban rregulla udhėzuese pėr tė gjitha fazat nėpėr tė cilat njeriu
ka qenė i detyruar tė kalojė nė marshimin e tij pėrpara qė nga kushtet e
primitivizmit nė ato tė njeriut me zhvillim tė lartė shpirtror. Ato
pėrfshijnė tė gjitha degėt e veprimtatisė njerėzore dhe kėrkojnė zhvillimin
e tė gjitha aftėsive mendore tė njeriut.
Islami kėrkon shfaqjen e ēdo cilėsie qė pėrmban nė vetvete njeriu, dhe bėn
vetėm njė kufizim, domethėnė, qė ajo tė shfaqet nė rastin e duhur. Ai kėrkon
nga njeriu qė tė tregojė si butėsi ashtu dhe guxim, por secila nė rastin e
duhur. Ai i mėson njerėzit qė tė falin, por nė tė njejtėn kohė ai kėrkon qė
kur natyra e keqbėrjes kėrkon ndėshkim, duhet tė jepet ndėshkim nė pėrputhje
me shkallėn e krimit. Ai thotė: Falni kur e shikoni se falja do tė sillte
rezultate pozitive. Pėrsėri, ai i mėson njerėzit tė tregojnė veti tė larta
morale nė rrethanat mė tė disfavorėshme, tė jenė tė ndershėm bile dhe kur
ndershmėria ka tė ngjarė ta fusė njeriun nė situata tė ngatėrruara, tė thonė
tė vėrtetėn edhe kur pohimi i sė vėrtetės ėshtė kundėr atyre qė janė mė tė
afėrt e mė tė dashur pėr ne, tė tregojnė keqardhje bile dhe duke sakrifikuar
interesat e veta, tė jenė tė durueshėm edhe nėn vuajtjet mė tė rėnda, tė
jenė tė mirė bile dhe me ata qė u kanė bėrė keq. Nė tė njejtėn kohė ai na
meson qė tė ndjekim rrugėn e mesme; ai i mėson njerėzit tė ushtrojnė
cilėsitė fisnike tė cilat janė vendosur nė natyrėn e tyre nga Zoti kur janė
duke u marrė me punėt e tyre. Ai nuk ngulmon qė njeriu tė shkėputet nga
lidhjet e tij materiale; ai kėrkon qė ata ti shėrbejnė Zotit, por jo si
murgjit; ai i porosit ata qė ta shpenzojnė pasurinė e tyre, por jo nė mėnyrė
tė atillė sa tė mbeteni nė pikė tė hallit e pa asnjė grosh; ai i meson ata
tė jenė kokėulur por jo duke humbur vet-respektin; ai i kėshillon qė tė
falin, por jo nė mėnyrė tė atillė sa tu japin zemėr fajtorėve; ai i lejon
tė ushtrojnė tė gjitha tė drejtat e tyre, por jo deri aty sa tė cėnojnė tė
tjerėt; dhe e fundit fare, ai kėrkon nga ata qė ta predikojnė fenė e tyre,
por jo duke denigruar tė tjerat.
==================
|