Home

Poezi

Photo Gallery

Contact me

Islam

Krishterizem

Histori

Shkence

Libra

Shkenca Islame
Nga: Ziauddin Sardar

Para 21 vitesh kam shkruajtur një artikull për “Shkencëtari i ri” të titulluar “A mundet shkenca të kthehet në Islam?” (23 Tetor 1980). Unë vetëm isha duke qartësuar pyetjen që ndodhej në mendjet e shumë shkencëtarëve dhe dijetarëve musliman. Fillimi i 1980-së, me fuqinë e OPEC në kulm, revulucioni Iranian dhe me rritjen e vetëdijs së identitetit kulturor në shoqëritë muslimane, ndodhej një optimizëm i veçantë në botën muslimane. Kjo shtyri shumë shkencëtar, akademik gjithashtu edhe institucione të theksojnë trashëgimin shkencore karakteristike të Ilsamit. Një element i domosdoshëm (thelbësor) i çdo ringjalljeje kulturore, shumë njerëz argumentojnë, duhet të jetë gjetja (kthimi) i shpirtit dhe vlerave të shkencës Islame. Shoqëritë muslimane ishin të gatshme, sikurse një shkencëtar më ka thënë, ta bënin shkencën një pjesë përbërëse të kulturës së tyre.

Arritjet e shkencës Islame, kam raportuar, që mungojnë dukshëm nga historia e shkencës. Objektiviteti dhe paanshmëria kërkuan që historisë së shkencës në civilizimin Musliman i është dhënë rëndësia e duhur dhe vendi i drejtë në të gjithë skemën e historisë së shkencës. Ne gjithashtu duhej të identifikonim motivet dhe vlerat thelbësore të shkencëtarëve si Ibn Al-Hajtham (d.1039) i cili zbuloi ligjet e reflektimit dhe përthyerjes, dhe al-Biruni (d.1048) i cili mati perimetrin e tokës dhe diskutoi për rrotullimin e tokës rreth boshtit të saj. Si mund të inkurajojmë sot këto vlera në kulturat muslimane? Si mund të drejtojmë shkencën për të plotësuar nevojat dhe kërkesat e shoqërive muslimane? Dhe si mund të informojmë shkencën e cila është larg nga aktiviteti neutral me vlera Islame? Këto ishim pyetjet të cilat i kam ngritur në artikull.

Artikulli hap një debad global. Mendimi/ideja e shkencës Islame u bë në shqyrtim të thellë në seri të konferencave internacionale dhe ne studimet speciale të autorizuara. Debadi kthjellon tre çështje: çfarë ka arritur shkenca Islame në histori? Çfarë ishte ‘Islamike’ rreth shkencës Islame? Dhe, në përfundim idea e ‘Shkencës Islame a ka pasur ndonjë lidhje bashkëkohore?

Pra, çfarë është arritur në dy dekada.

Në histori, shkenca Islame ka arritur progresin kryesor. Ne tani dimë më shumë jo vetëm rreth kualitetit të shkencës Islame por edhe për sasinë tronditëse të saj. Nga astronomia në zoologji, vështirë gjindet ndonjë disciplinë e cila nuk ka pasur vëmendjen e shkencëtarëve Musliman dhe gjithashtu vështirë ndonjë fushë të cilat nuk kanë dhënë kontribut. Kohët e fundit, kemi mësuar që modelet matematikane të shekullit 14, tw shkencëtarit ibn Shatir, dhe ouna e astronomëve në obzervatorin famoz në Margha, Azerbejxhan të ndërtuar në shekullin 13 nga Nasir al-Din al-Tusi, bënë krijimin për ‘Revolucionin Kopernikan’. Astronomët Margha zbuluan çiftin Tusi dhe teoremën për transformimin e modeleve ekscentike në episiklik.

Kopernikus jo vetëm që përdori këto dy teorema themelore për të ndërtuar iden e tij të heliocentrisë por gjithashtu i përdorë ato në të njëjtën mënyrë (përpikë) në model. Shumë nga hulumtimet e reja historike janë përmbledhur në libra, më i miri nga të gjithë Shkenca Islame dhe Inxhinieria (Universiteti Press Edingburg, 1993) nga Donald Hill. Për më shumë ‘Enciklopedia e Historisë së Shkencës Arabe’ (të redaktuar nga Roshdi Rashed, Routledge:1996) në tre volume është gjithashtu i mundur tani.

Edhe Shkenca Otomane, e lidhur me rënien e civilizimt Musliman, është një periudh e frytshme. Projekti masiv mbi ‘Literaturën shkencore në periudhën Otomane të kryer nga Ekmeledin Ihsanoglu në Qendën e Hulumtimeve Internacionale për Kulturën dhe Artin Islam (IRCICA), në Stamboll, ndërron pikëpamjen konvenciale që shkenca u zhduk përmbys në Botën Muslimane në shekullin 18 kur u ndryshu drejt përvetësimit dhe asimilimit të shkencave Evropjane përmes përkthimeve dhe adoptimeve. Si mundet që shoqëritë moderne Muslimane të rizbulojnë këtë shpirt të hetimit shkencor? Kjo pyetje është diskutuar në shumë konferenca dhe seminare të mbajtur në vende si Rijadi, Stambolli, Aligarh, Kuala Lumpur, dhe Rabat. Një studim i veçantë në fillim të shekullit 18, të sponsorizuar nga Federata Internacionale e Instituteve të Studimeve të Advancuara në Stokholm, trajtoi këtë pyetje. Studimi konkludoi që çështjet e shkencës dhe vlerat në Islam duhet të shtjellohen brenda konstruksionit (sistemit) të koncepteve që formojnë qëllimet (synimet) e Shoqërisë Muslimane. Dhjetë konceptet themelore Islame janë identifikuar që formojnë kornizën brenda së cilave hetimi shkencor duhet të kryet (zbatohet), katër qëndrojnë në vete, dhe tre të kundërta; tawhid (uniteti, bashkim), khilafah (kujdestari), ibadah (adhurim), ilm (dituri); dhe hallal (e lejuara) dhe haram (e ndaluara), adl (drejtësia) dhe zulm (padrejtësia) dhe istislah (interesi publik) dhe dhija (shpërdorimi). Është argumentuar që kur shëndërrohen në vlera, ky sistem i koncepteve Islame përfshin totalisht natyrën e hetimit shkencor; integron fakte dhe vlera dhe institucionalizon sistemin e mirëinformuar që bazohet në përgjegjësi dhe ndërgjegjshmëri sociale. Studimi sygjeron që veprimtaria për hetim shkencor duhet parë në shoqërinë Muslimane si form adhurimi, që nxit në kërkim dhe mendim, interes publik dhe drejtësi sociale.
Konstruksioni u debatua dhe u kritikua shumë. Nuk ishte më e fundit në faqet e Revistës Shkencore Islame e cila filloi publikimin me 1985 më pas e ndërtuar si Qendër për Studime në Shkencë në Aligarh, Indi. Është e rëndësishme të kuptojmë që shkenca në këtë konstruksion është e definuar si observim sistematik dhe eksperimentim që të shpie në konstruktim model dhe teori ndërtuese që prodhon dituri universale. Si ar-Razi dha në hollësi dhe observimet klinike shumë të sakta na pajisën me modelin universal të sifilis së vogël apo një lloj observimesh të sakta dhe teori ndërtuese që drejtojnë astronomët Musliman në shekullin 12 të hedhin një atakt të ashpër mbi papërsosuritë në astronomin Ptolemaike dhe deklaron në fjalët e Ibn al-Hajtham, që ‘përgatitjet të propozuar për lëvizjet planetare në Almagest ishin ‘false”. Megjithatë, nw fillimet e 90-s u bw njw ndryshim i qartw larg nga kjo metodologji dhe dret drejtimeve të rrezikshme dhe obskurantist. Predikimi i shkencës Islame tani ndjek (pason) rrugën e Talibanit.

Ky ndryshim ka dy komponent kryesor. E para është e bazuar në idenë fundamentaliste që e gjithë dituria përfshirë edhe diturinë shkencore, mund të gjindet në Kur’an.

I mbështetur nga financimi i pakursyer të projektit Saudian “Mrekullitë Shkencore në Kur’an”, kjo tendencë ka deklamuar një zhanër (stil) të tërë të literaturës shfajësuese/ mbrojtëse (libra, gazeta, revista) duke parë përmbajtjen shkencore të Kur’anit. Nga relativiteti, mekanika kuantike, teoria e goditjes së fortë deri te e gjithë fusha e embriologjisë dhe shumë nga gjeologjia moderne janë zbuluar në Kur’an. Anasjelltas, eksperimente shkencore janë bërë për të zbuluar ato çfarë janë përmendur në Kur’an por jo të njohura në shkencë – për shembull, programi për të shfrytëzuar energjinë e xhindit i cili është i bazuar në Pakistan në mesin e 90-tave. Ky kombinim tepër helmues (toksik) i fundamentalizmit fetar dhe ‘shkencës’, i ngjashëm tek Krijuesit, jo vetëm që miraton gjithë shkencën si ‘të dobishme’ dhe ‘të vërtetë’, por edhe sulmon/kritikon çdo njërin i cili tregon qëndrim kritik dhe skeptik ndaj shkencës dhe mbron fenë e vet si ‘shkencore’, ‘objektive’, dhe ‘racionale’. Fatkeqësisht, tani ndodhet versioni më i suksesshëm i “Shkencës Islame”.

Komponenti i dytë më së miri mund të përshkruhet si fundamentalism mistik.
Në këtë perspektivë, shkenca Islame bëhet studim i natyrës së gjërave në një domethenjë (kuptim) antologjik. Universi material është studiuar si një pjesë thelbësore(përbërëse) dhe varëse (nënshtruese) e niveleve të larta të ekzistencës, vetëdijes dhe mënyrave të njohjes. Kështu, këtu ne po flasim (diskutojmë) për shkencën jo si një ndërmarrje për zgjidhje problemi dhe hetim për qëllime sociale por më shume si kërkim mistik për të kuptuar Absolutin (All-llahun). Në këtë univers hamendja dhe hipotezat nuk kanë vend real; i gjithë kërkimi duhet të subordinohet në eksperiencën mistike. Kjo tendencë është drejtuar nga shkollari Iranian dhe masteri mistik karizmatik Seid Husein Nasr. Për Nasrin, studentët dhe shoqëruesit e tij siç është filozofi malajzijan i shkencës Osman Bakr dhe shkollari mistik amerikan William Chittick, e gjithë shkenca në civilizimin musliman ishte ‘shkencë e shenjtë’, një produkt i traditës së veçantë mistike që i ka rrënjët nga neo-platonistët grek. Në punimet historike të tij, Nasri është përqëndruar eksluzivisht në shkenca okulte si alkemia dhe astrologjia duke shpenzuar (harxhuar) një sasi të madhe pune në shkenca ekzakte duke u përpjekur të tregoj që shkenca Islame në histori ishte kryesisht ‘shkencë e shenjtë’. Rishkrimi i historisë shkencore Islame të Nasrit është hedhur fuqishëm poshtë jo vetëm nga historianët musliman të shkencës si Faut Sagzin dhe Ahmad al-Hasan por gjithashtu nga një varg historianësh perëndimor si David King dhe Donald Hill. Sidoqoftë, për fundamentalizmin mistik ‘Shkenca Islame’nuk do të thotë shkencë sikur ka ekzistuar në traditën dhe historinë muslimane, por produkte të brendshme të prodhuara brenda traditës së misticismit Islam apo Sufizmit.

Tendenca mistike është bërë ortodoksi akademike. Nga Kuala Lumpuri në Islamabad, kjo është çfarë po mësohet nga rubrika e ‘Shkencës Islame’. Numri I fundit special mbi ‘Islamin dhe Shkencën’ i revistës prestigjioze Studimet Islame, për shembull, i është kushtuar ekskluzivisht pikëpamjes të kohës dhe hapësirës në mendime mistike, kosmologjinë e grupeve të veçanta Sufiste, parimeve mistike në teologjinë natyrale dhe në tema të tjera të ngjashme. Numri (botimi) është redaktuar nga Muzafar Ikbal, kimist mistik pakistanez, i cili kohët e fundit ka formuar Qendrën për Islam dhe Shkencë, në Sherwood Park, Kanada. Institucioni i Ikballit i mbështetur (përkrahur) nga Kerkeley- Qendër për Teologjinë dhe Shkencave Natyrale, ekskluzivisht përkrah (ndihmon) Nasrin dhe vlerësuesit e tij.

Kjo është pse ndjej një sens të fortë Déjà vu. Mbas ruajtjes së Evropës nga vetja e saj duke ruajtur dhe marrë bazat shkencore nga Greqia e lashtë, të cilat mund të kishin humbur lehtësisht në Mesjetë, shkenca në civilizimin Musliman mundet vetëm të diferencohet (rezervohet) nga tendencat obskurantiste dhe mistike. Tani, ne po shohim një rilindje të këtyre tendencave, dhe për ti zhvendosur ato duhej një kurajo e konsiderueshme dhe vullnet. Ironikisht dhe fatkeqësisht, përmendja e arritjeve shkencore të civilizmit musliman është bërë gati diçka e vjetër, një rigjallërim i vërtetë i shkencës Islame tani duket tepër i largët.

Por prapë ëndërroj se çfarë mund të ndodhte nëse do të ishim të aftë të zhvillojmë Shkencën Islame. Sigurisht, nuk do të dështonte për të ndihmuar të transformoj shoqëritë muslimane në shoqëri të ditura? Kur debadi mbi këtë çështje u bë me rëndësi në Pakistan gjatë vitit 1980, shkaktoi një diskutim jashtëzakonshëm publik. Është tepër i njohur fakti që çdo shkencë Islame e denjë për nga emri duhet të përfshij shtetasit. Kjo pretendon një publik të vetëdijshëm dhe të mirëinformuar. Por kur u bë e qartë që interesi publik dhe buxhetet të shpenzuara në edukimin e njerëzve do të çonin në ndryshime dramatike tek prioritetet e shkencës në Pakistan (për shembull, larg nga një theksim i hulumtimit nuklear), debati ishte zyrtarisht i ndaluar. (kishte hulumtim inkurajues)

Shkenca e drejtë do të inkurajonte hulumtim që është e rregulluar imtësisht për të zgjedhur problemet lokale. Diani (barku) dhe dizanteri në Pakistan, kontrolli i vërshimit në Bangladesh dhe trajtimi skistosomiasis apo bilharzia në Egjypt dhe Sudani mundet të ketë zëvëndësuar programin internacional që është pranuar verbërisht në shumë shtete muslimane.

Për më shumë, problemet e caktuara ‘Muslimane’ specifikisht duhej të bëheshin prioritete të hulumtimit. Konsidero, për shembull që gati tre çereku i të gjithë refuxhatëve politikan në botë janë muslimanë. Qendrat për Përsosmëri që merren me problemet e refuxhatëve mund të kishin zbuluar materiale për banesa të përkohshme më të shpejta dhe më të pastra, mënyra më të efekshme dhe më të lira për furnizim me ujë, teknikë më të mira për sigurinë shëndetësorë, pambarimisht.

Dituria indixhioze, gjithashtu, do të kishte pas një rritje të jashtëzakonshme. Shtetet muslimane kanë, megjithëse shumë të pashfrytëzuara, një rezervë të madhe ekspertisë në mjeksi, bujqësi, administrimin e pasurive natyrore. Mjeksia dhe Shëndetësia Islame, për shembull, para shekullit 18 çoi botën për tetë shekuj më përpara, kur kërkimet dhe mësimet e mjeksisë Islame ishin të ndaluara nga fuqitë kolonizuese.
Ngjashëm, bujqësia tradicionale dhe sistemet administruese të ujit kanë vërtetuar efektivisht dhe ekologjikisht. Për shembull, burimet tradicionale në varg, të njohura si karez në persisht dhe kanat në arabisht, është treguar që janë superiore ndaj skemave moderne të ujitjes. Këto sisteme mjeshtërore përbëhen nga një apo më shumë burime kryesore, që zbrasen në rrjetin e tuneleve. Për shekuj para zbulimeve të tubacioneve, zhurma ekologjike dhe kanata jashtëzakonisht e qëndrueshme ka furnizuar me ujë për ujitje fshatrat dhe qytetet për nga Lindja e Mesme.

Ndodhen gjithashtu pyetje shumë filozofike për të pyetur. Çfarë ndodh me shkencën moderne nëse supozimet themelore metafizike të saj rreth natyrës, kohës, universit, logjikës dhe natyrës njerëzore zëvëndësohen më ato të Islamit? Nëse natyra për shembull, shihet jo si një burim (pasuri) për tu shfrytëzuar por si një përgjegjësi për tu kujdesur dhe mbajtur? Çfarë do të zëvëndësonte viviseksionin si metologji themelore të biologjisë? Vlerat njerëzore janë konsideruar jo shumë sipërfaqësore në shkencë por pjesë përbërëse e brendshme e shkencës. Si do ta ndryshonte shkencën në vetvete?
E vërteta është që vetëm në rishikimin e historisë së shkenës Islame shihet që progresi është bërë. Ne tani dimë edhe më shumë, jo vetëm për kualitetin e shkencës Islame por edhe për kuantitetin tronditës. Kohët e fundit për shembull, kemi mësuar që modelet matematikore të shekullit 14 nga ibn al-Shatir dhe puna e astronomëve në observatorin famoz në Margha, Azerbajxhan, të formuar nga Nair al-Din al-Tusi në shekullin 13, ngritën themelin e revulucionit Kopernikan. Astronomët Maraghan zhvilluan (zbuluan) çiftin Tusi dhe teorinë për transformimin e modeleve ekscentrike (jashtëqëndrore) në episajklik. Kopernikus jo vetëm që përdori këto dy teorema bazë për të ndërtuar iden e tij të heliocentrizmit, por gjithashtu i përdori ato në të njëjtën vend (pikë) në model.

Mirësisht, shumë nga hulumtimet e reja historike kanë mbërritur në libra. Sinteza më e mirë është Shkenca Islame dhe Inxhinjeria (Universiteti Edingburg Press, 1993) e Donald Hill, dhe Enciklopedia koncize e Historisë së Shkencës Arabe në tre volume e redaktuar nga Roshdi Rashed (Routledge, 1996) është gjithashtu e disponueshme (në përdorim).

Gjëra (material) të mirë, gjithfare. Por prapëseprapë histori, që nuk ndodh nesër – dhe pa dyshim jo sot.

Ziauddin Sardar, Profesor i studimeve postkoloniale, Londër

Muamedi a.s

Jusuf el Kardavi

Ebu Shejma

Hadithe

Dijetaret Musliman

Kuorizitete

Tema te Ndryshme

Civilizim

Gjeografi Islame