|
Shkenca ne Andaluzi
Nga
Paul Lunde
Kultura islame
ishte nje kulture librash teper e larte. Ne shekullin e 9te,
biblioteka e manastirit te Shen Gallit ishte me e madhja ne Evrope. Kjo
biblioteke permbante 36 volume. Ne te njejten kohe, biblioteka e Kordoves
kishte 500,000 libra. Duhej dicka me teper se sa thjesht letra per te
krijuar nje kulture intelektuale dhe shkencore si ajo e Spanjes Islamike.
Islami, me tolerancen e tij dhe inkurajimin e mesimeve si fetare ashtu edhe
sekulare, krijoi mjedisin e nevojshem per shkembimin e ideve. Eshte
llogaritur qe ne kohet tona gjenden 250,000 doreshkrime arabe ne bibliotekat
Perendimore dhe Lindore, duke perfshire ketu edhe koleksionet private.
Bibliotekat ekzistonin edhe ne shekullin e 10te dhe permbanin
pothuajse 500,000 libra. Miliona libra jane zhdukur, duke zhdukur keshtu
edhe arritjet e shume dijetareve dhe shkencetareve te medhenj, librat e te
cileve ne qofte se do te kishin mbijetuar mund te kishin ndryshuar rrjedhen
e historise. Edhe sot e kesaj dite vetem nje pjese e vogel teksteve
shkencore arabe jane studiuar, dhe do te duhen vite per te krijuar nje ide
me te sakte rreth kontibutit qe i kane dhene historise se ideve,
shkencetaret muslimane.
Kristianet e Spanjes mesjetare kishin nje legjende ne te cilen thuhej se
Rodriku, mbreti i fundit i vizigoteve, ishte pergjegjes per lenien e
pushtimit arab ndaj gadishullit Iberik, sepse ne kundershtim me fjalen e
dhene, ai hapi portat e pallatit mahnites per te cilin ai ishte betuar qe te
mos perzihej.
Per sa i perket Perendimit, ishte pushtimi arab ai qe hapi nje pallat te
magjepsur. Duke ndjekur renien e Perandorise Romake, vandalet, hunset dhe
vizigotet kishin plackitur dhe djegur pergjate rruges se tyre per ne
gadishullin Iberik, duke vendosur keshtu nje mbreteri jeteshkurter e cila
zgjati per aq kohe sa preja e luftes u fut ne vend. Pastaj, pa u lajmeruar,
ne vitin 711, erdhen arabet, te cilet u vendosen, rane ne dashuri me token
dhe krijuan civilizimin e pare qe Evropa njihte qe nga kohet kur legjionet
romake ishin dorezuar ndaj luftimeve te pabarabarta kunder hordhive barbare.
Spanja ne fillim u zhvillua nen udheheqjen e Umajjadeve, te cilet vendosen
nje dinasti aty pasi kishin humbur kalifatin ne lindje kunder Abasiteve. Ne
fillim, kultura e oborrit Umajjad ne Kordove ishte plotesisht e imituar.
Moda, si ne letersi ashtu edhe ne veshje, ishte imitim i modes se
kryeqytetit te ri te Abasiteve, Bagdatit. Dijetare nga tokat me te
zhvilluara te lindjes gjithmone priteshin me shume ngrohtesi ne oborrin e
Kordoves, ne te cilin koleget e tyre do t’i degjonin me lakmi rreth lajmeve
te reja qe diskutoheshin ne kryeqytet, cfare vishnin njerezit, cfare kengesh
kendoheshin, dhe mbi te gjitha cfare librash lexoheshin.
Kultura islame ishte nje kulture librash teper e larte. Hyrja e letres nga
Kina ne vitin 751 dha nje shtytje per mesimin e ideve te reja qe bota nuk i
kishte njohur kurre me pare. Librat ishin me ne dispozicion se sa kishin
qene edhe vete ne Rome dhe shume me te lire se sa ishin ne Perendimin Latin,
ku vazhdohej te shkruheshin ne pergamene te shtrenjte. Ne shekullin e 12te
nje njeri shiti 120 hektare toke ne menyre qe te blente vetem nje Liber
Orash. Ne shekullin e 9te biblioteka e manastirit te Shen Gallit
ishte me e madhja ne Evrope. Ajo permbante 36 volume. Ne te njejten kohe,
biblioteka e Kordoves kishte 500,000. Prapambetja kulturore midis Lindjes
dhe Perendimit ne Mesjete mund t’i atribuohet pjeserisht faktit qe arabet
kishin letren, kurse perendimi latin jo.
Duhej dicka me teper se sa thjesht letra qe te krijohej nje kulture
shkencore dhe intelektuale si ajo e Spanjes Islamike. Islami, me tolerancen
e tij dhe inkurajimin e mesimeve fetare ashtu edhe sekulare, krijoi mjedisin
e nevojshem per nje shkembim idesh. Oborri i Kordoves, ashtu si ai i
Bagdatit, ishte i hapur per muslimanet, cifutet dhe kristianet ne te njeten
kohe, dhe nje peshkop i dalluar u ankua se kristianet e rinj po jepeshin
shume me teper pas studimit te gjuhes arabe se sa asaj latine. Kjo tregon qe
gjuha arabe, ne nje kohe fare te shkurter, ishte bere gjuha internacionale e
shkences, ashtu sic eshte anglishtja ne ditet tona.
Kultura Islamike ne Spanje filloi te lulezonte seriozisht gjate mbreterise
se Abd el-Rahmanit te 2te te Kordoves. Ne nje shoqeri oborritare
shijet e udheheqesit ndiqeshin edhe nga shoqeria, dhe Abd el-Rahmani ishte i
pasionuar si ne shkencat sekulare ashtu edhe ne ato fetare dhe ishte i
vendosur t’i tregonte botes qe oborri i tij nuk kishte ndryshim me ate te
oborrit te kalifit ne Bagdat. Per kete arsye ai punesoi dijetare duke u
dhene atyre shtytje per te kapercyer mospatjen e deshires per te jetuar ne
toka qe shume nga ata qe jetonin ne Lindje i konsideronin si provinca. Si
rezultat shume dijetare, filozofe, historiane, muzikante emigruan ne
Andaluzi dhe vendosen bazat e tradites intelektuale dhe sistemin e edukimit
te cilat e bene Spanjen me te vertete nje vend te shquar per 400 vjetet e
ardhshem.
Nje rezultat tjeter ishte qe nje infrastrukture e bibliotekave, si
shteterore ashtu edhe private, xhamive, spitaleve, dhe qendrave kerkimore u
rrit me shpejtesi dhe dijetare te famshem ne Lindje duke degjuar per keto
miresi u grumbulluan ne Perendim. Me vone ata terhoqen edhe studentet e
tyre; ne boten Islame ishte shume normale qe nje student te udhetonte me
mijera milje per te studjuar me nje profesor te famshem.
Nje nga dijetaret me te hershem ishte Abaz ibn Firnas i cili vdiq ne vitin
888 e.r. dhe ne qofte se do te kishte jetuar ne Firence do te kishte qene
“Njeriu i Rilindjes”. Ai erdhi ne Kordove te mesonte muzike (atehere nje
dege e teorise matematikore) por duke mos qene nje njeri qe e kufizonte
veten duke studjuar vetem nje fushe studimesh, ai u interesua edhe ne
mekanizmat e fluturimit. Ai ndertoi nje pale krahe prej pendesh te vendosura
ne nje kornize prej druri, dhe u perpoq te fluturonte, duke parashikuar
Leonardo Da Vincin qe prej 600 vjetesh.
Fatmiresisht Abasi mbijetoi, dhe i çkurajuar iu kthye ndertimit te nje
planetariumi ne te cilin planetet leviznin. Kjo gjithashtu stimuloi edhe
fenomene te tilla si gjemimet dhe rrufete dhe ishte pa dyshim nje sukses i
vertete. Me vone Abasi iu kthye problemeve matematikore te perfshira ne
rregullsine e faqeve te shumta te disa kristaleve dhe zhvilloi nje formule
per prodhimin e kristaleve artificiale.
Duhet te permendet qe nje dituri e arritjeve te njerezve si Abasi ka arritur
deri ne ditet tona krejt rastesisht. Eshte llogaritur qe sot gjenden 250,000
doreshkrime arabe ne bibliotekat Perendimore dhe Lindore, duke perfshire
ketu edhe koleksionet private. Ne shekullin e 10te bibliotekat
ekzistonin akoma dhe permbanin pothuajse 500,000 libra. Miliona libra jane
zhdukur dhe bashke me ta jane zhdukur edhe shume arritje te dijetareve te
medhenj, librat e te cileve ne qofte se do te kishin mbijetuar mund te
kishin ndryshuar rrjedhen e historise. Ne vitin 1500 me shume se sa nje
milion libra duke perfshire edhe vepra unike te kultures Maure u dogjen ne
Granade. Dihet qe vetem nje pjese shume e vogel e teksteve shkencore arabe
jane studjuar dhe do te duhet te kalojne vite qe te formohet nje ide me e
sakte e kontributit qe shkencetaret muslimane i kane dhene historise se
ideve.
Nje nga fushat e kultivuara me me zell ne Spanje ishte ajo e shkencave
natyrore. Megjithese dijetaret e Andaluzise nuk dhane ndonje ndihmese aq
thelbesore sa koleget e tyre ne Lindje, ajo qe ata bene pati me teper efekt
ne zhvillimin e mevonshem te shkences dhe teknologjise sepse ishte nepermjet
Spanjes dhe dijetareve te Andaluzise qe keto ide arriten ne Perendim. Asnje
shkolle perkthyesish e krahasuar me Shtepine e Diturise te el-Mamun nuk
ekzistonte ne Spanje, dhe dijetaret andaluziane duket se nuk kane qene te
interesuar ne shkencat natyrore derisa perkthimet e Shtepise se Diturise u
rane ne dore.
Interesi per matematiken, astronomine, dhe mjekesine ishin gjithmone te
gjalla per vete faktin se keto shkenca ishin te perdorshme – matematika per
qellime tregtie, llogaritjes se ligjeve te komplikuara te Islamit rreth
trashegimise dhe nje baze per matjen e distancave. Astronomia ishte e
dobishme per percaktimin e kohes se namazeve dhe rregullimit te kalendarit.
Prezantimi i ideve te reja Aristoteliane, edhe pse te maskuara prej arabeve
ngriten nje fare dyshimi ne Perendimin konservativ, dhe ishte vetem disa
kohe me pare qe opinioni publik do te pranonte qe llogjika Aristoteliane nuk
ishte ne konflikt me Shpalljen.
Nje pjese e dyshimit me te cilin shiheshin disa prej ideve qe rridhnin prej
dijetareve te oborrit abasit ishte si pasoje e nje dallimi te pamjaftueshem
midis shkencave dhe pseudo-shkencave. Ky ishte nje dallim te cilin
muslimanet e bene shume me heret se sa dijetaret perendimore te cilet, edhe
gjate periudhes se Rilindjes, kishin prirje per te ngaterruar astronomine me
astrologjine, kimine me alkimine. Ibn Hazm, nje dijetar andaluzian i
shekullit te 11te ishte shume i perfolur ne kete pike. Njerezit
qe mbronin efikasitetin e talismaneve, magjise, alkimise, dhe astrologjise
ai i quante genjeshtare te paturpshem. Ky afrim i arsyeshem ndihmoi shume ne
berjen e Islamit te shquar ne shkencat natyrore.
Studimi i matematikes dhe astronomise kaloi dore pas dore. Libri i famshem i
El-Huarizmit i titulluar “ Llogaritja e Integrimit dhe Ekuacionit” arriti ne
Andaluzi shume heret, dhe u be themeluesi i nje spekullimi te mevonshem. Ne
kete liber, El-Huarizmi trajtoi ekuacionet algjebrike, shumezimin dhe
pjesetimin, matjen e siperfaqeve, dhe pyetje te tjera. El-Huarizmi ishte i
pari qe prezantoi perdorimin e asaj qe ai e quajti “Indiane” por qe ne sot
e quajme sistemi numerik “Arab”. Metoda e sakte e transmetimit te ketij
sistemi numerik nuk njihet, por simbolet e perdorura per te perfaqesuar
numrat kane vetem nje ndryshim te vogel ne Islamin Lindor dhe Perendimor,
dhe format e numrave tane e kane prejardhjen prej atyre qe jane perdorur ne
Andaluzi. Vepra e El-Huarizmit, e cila tani ekziston vetem ne nje perkthim
latinisht te shekullit te 12te, bashke me nje perkthim te
Elementeve te Euklidit, u bene dy themelet e zhvillimeve te mevonshme
matematikore ne Andaluzi.
Matematicieni dhe astronomi i pare i Andaluzise ishte Maslama el-Maxhriti i
shekullit te 10te. Ai ishte pasardhes i shkencetareve te medhenj
si Ibn Ebi`Ubeida i Valencias, i cili ne shekullin e 9te ishte i
pari ne astronomi - dhe emigranti nga Bagdati, Ibn Teimija, i cili ishte nje
fizikant dhe astronom i njohur. Ai shkruajti nje sere veprash rreth
matematikes dhe astronomise, studjoi dhe perpunoi me kujdes perkthimin ne
arabisht te Almagestit te Ptolemit. Ai gjithashtu zmadhoi dhe korrigjoi
tabelat astronomike te vete el-Huarizmit. Ai perpiloi tabelat e shnderrimit
ne te cilat datat e kalendarit persian ishin te lidhura me ate te hixhras.
Keshtu per here te pare ngjarjet e se kalures se Persise mund te
percaktoheshin me saktesi.
El-Zarkali, i njohur ne Perendim me emrin Arzakel, ishte nje tjeter
matematicien dhe astronom i cili lindi ne Kordove ne shekullin e 11te.
Ai kombinoi njohurite teorike me aftesite teknike, dhe shkelqeu ne ndertimin
e instrumentave precize te cilat perdoreshin ne astronomi. Ai ndertoi nje
ore uji e cila ishte e afte te percaktonte oret e dites dhe nates duke
treguar ditet e muajit henor. Ai ndihmoi ne perpilimin e te famshmit
“Tabelat Tolediane” nje perpilim shume i sakte i datave astronomike. Libri i
tij “Libri i Tabelave” i shkruar ne formen e nje almanaku (almanak eshte
fjale qe vjen nga arabishtja dhe do te thote klime, duke treguar stacionet e
henes), i cili permban tabela qe mundesojne percaktimin e fillimit te muajve
koptike, romake, henore dhe persiane; disa tabela te tjera japin poziten e
disa planeteve te ndryshme; dhe disa te tjera mundesojne percaktimin e
eklipseve te henes dhe diellit. Ai gjithashtu perpiloi tabela te lartesise
dhe gjatesise; shume prej veprave te tij u perkthyen si ne spanjisht ashtu
edhe ne latinisht.
Nje tjeter dijetar i atyre koherave ishte el-Bitruxhi (dijetaret latine te
asaj e kohe e therrisnin Alpetragius), i cili zhvilloi nje teori te levizjes
se yjeve dhe shkruajti librin “Libri i Formave” ne te cilin kjo teori
shpjegohet me ne detaje.
Influenca e ketyre veprave astronomike ishte e pamase. Sot per shembull,
emertimet e sistemeve te yjeve mbajne emrat e dhene prej astronomeve
muslimane - Akrab( nga ‘Akrab’ “akrep”; Altair (nga el-ta’ir, “pilot”);
Deneb (nga dhanb, “bisht”); Ferkard (nga farkad, “vic”); dhe fjale si zenit,
nadir dhe azimuth, te gjitha ne perdorim edhe sot e kesaj dite, deshmojne
per veprat e dijetareve te Andaluzise.
Por shkenca muslimane me e shkelqyer ishte studimi i mjekesise. Interesimi
rreth kesaj shkence mund te gjendet qe ne kohet me te hershme. Profeti
Muhamed (s) ka thene qe çdo semundje e ka nje kure, dhe ishte i vetedijshem
qe disa semundje ishin ngjitese.
Kontributi i madh i arabeve ishte ne vendosjen e studimit te mjekesise si
nje shkence baze, dhe eliminimin e supersticioneve dhe praktikave popullore
te demshme. Mjekesia konsiderohej si nje thirrje e teknologjise, dhe nje
shkence qe kerkonte shume studim dhe praktike. Kode te perpunuara me kujdes
u folmuluan per te rregulluar sjelljen profesionale te doktoreve. Nuk ishte
e mjaftueshme te zoteroje mjeshterine ne menyre qe te praktikoje mjekesine.
Disa cilesi morale ishin te urdheruara. Ibn Hazm ka thene qe nje doktor
duhet te jete i sjellshem, i kuptueshem, miqesor, i mire, i afte te duroje
ofendime dhe kritika; ai duhet t’i mbaje floket e tij shkurt, kjo vlen edhe
per thonjte: duhet te veshe rroba te pastra, rroba te bardha, dhe te sillet
me dinjitet.
Perpara se sa doktoret te fillonin praktikimin e zanatit te tyre, ata duhej
te kalonin nje provim, dhe ne qofte se kalonin ata duhet te benin betimin
hipokratik dhe ne qofte se nuk pranonin kjo mund te conte edhe ne
perjashtim.
Spitalet ishin te organizuara ne menyre te ngjashme. Spitali i madh i
ndertuar ne Kordove kishte uje te rrjedhshem dhe WC, kishte reparte te
ndryshme per kurimin e shume semundjeve, dhe cdo repart drejtohej nga nje
specialist. Spitalet duhej te qendronin hapur 24 ore qe te merreshin edhe me
rastet urgjente dhe nuk mund te kthenin mbrapa asnje pacient.
Fizikantet muslimane i dhane nje ndihmese te madhe njohurise se mjeksise te
cilen ata e trasheguan nga greket. Ibn el-Nafis per shembull, zbuloi
qarkullimin e vogel te gjakut shume kohe perpara se sa ta zbulonte Harvei.
Nje tjeter shembull eshte Ibn Xhulxhul i cili lindi ne Kordova ne vitin 943,
dhe u be nje fizikant i famshem qe ne moshen 24 vjecare (ai filloi studimet
e tij kur ishte akoma 14 vjec) dhe perpiloi nje komentim rreth “Lenda
Mjekesore” te Dioskorodit. Ne librin e tij me titull “Kategorite e
Fizikanteve”, i shkruajtur me kerkese te nje prej princave Umajade, ai
prezanton nje histori te profesionit te mjekesise qe nga kohet e
Aeskulapiusit deri ne kohet e veta.
Gjate shekullit te 10te Andaluzia prodhoi nje numer te madh
fizikantesh. Disa prej tyre shkuan ne Bagdat, ku studiuan vepra te mjekesise
greke te perkthyera nga dijetare te medhenj si Thabit ibn Kurra dhe Thabit
ibn Sinan. Nje prej ketyre, Ahmed ibn Haran, u ngarkua me detyren e
farmacistit dhe shperndante ilace dhe ushqim per pacientet e varfer.
Ibn Shuheid, i njohur edhe si mjek popullor, shkruajti nje veper shume te
rendesishme rreth perdorimit te ilaceve. Ai, si shume bashkekohes te tij,
rekomandonte ilacet vetem kur pacienti nuk i pergjigjej dietes, dhe thoshte
qe ne qofte se ato duhet te perdoren, ilace te thjeshta duhet te perdoren ne
te gjitha rastet pervec atyre me serioze.
El-Zahravi, i njohur ne Perendim me emrin Albukasis, i cili vdiq ne vitin
1013, ishte nje kirurg i famshem i mesjetes. Ai ishte fizikant i oborrit te
El-Hakamit te 2te dhe vepra e tij e famshme “Tasrif” u perkthye
ne Latinisht prej Gerardit te Kremones dhe u be nje tekst mjekesie i
rendesishem ne universitet e Evropes gjate mesjetes. Pjesa rreth kirurgjise
permban nje sere ilustrimesh rreth instrumenteve kirurgjikale. Gjithashtu
kjo pjese pershkruan operacione dentare, kurimin e plageve dhe frakturave.
Ibn Zuhr, i njohur me emrin Avenzoar (vdiq ne vitin 1162), lindi ne Sevilje
dhe fitoi nje reputacion te madh neper te gjithe Afriken e Veriut dhe
Spanje. Nje nga veprat e tij u perkthye ne latinisht ne vitin 1280.
Nje shtim i interesit ne mjekesi ishte studimi i botanikes. Botanisti me i
famshem i Andaluzise ishte Ibn Beitar, i cili shkruajti nje liber te famshem
me titullin “Permbledhje e Ushqimeve dhe Ilaceve te Thjeshta”. Eshte nje
permbledhje e rregulluar ne menyre alfabetikore e bimeve mjekesore te te
gjitha llojeve, shume prej te cilave e kishin origjinen nga Spanja dhe
Afrika e Veriut. Aty ku ka mundesi ai jep emrat berber, arabe dhe disa here
romake te bimeve, keshtu qe per gjuhetaret kjo veper eshte me shume interes.
Ne cdo artikull, ai jep informacion rreth perdorimit te ilaceve, qellimit
dhe dozes se keshilluar.
Fizikanti i fundit i Andaluzise ishte Ibn el-Hatib, i cili ishte nje
historian i madh, poet dhe qeveritar. Midis veprave te tjera ai shkruajti
nje veper te famshme rreth teorise se semundjeve ngjitese: “Fakti i
infeksionit behet i qarte per vrojtuesin i cili ve re se si ai qe kontakton
me te infektuarin merr semundjen, kurse ai qe nuk eshte ne kontakt shpeton,
dhe se si infektimi transmetohet nepermjet rrobave, vatheve, dhe eneve.
Ibn el-Hatib ishte perfaqesuesi i fundit i tradites mjekesore ne Andaluzi.
Pak kohe pas vdekjes se tij, energjite e muslimaneve te Andaluzise u perpine
ne perpjekjet e gjata kunder rimarrjes kristiane.
Nje fushe tjeter me interes per dijetaret e Andaluzise ishte studimi i
gjeografise dhe shume prej veprave me te mira muslimane u prodhuan ne kete
fushe. Ngjarjet ekonomike dhe politike paten nje rol ne zhvillimin e
studimit te gjeografise, por mbi te gjitha ishte kurioziteti i tyre rreth
botes dhe banoreve te saj qe motivuan dijetaret te cilet ia kushtuan veten e
tyre pershkrimit te tokes dhe banoreve te saj. Hapi i pare u ndermor ne
lindje, kur “Librat e Rrugeve”’ sic e quajten ata, u perpiluan per perdorim
nga mjeshtrat e mevonshem te kalifatit Abasit. Shume shpejt, raporte rreth
tokave te largeta, prodhimeve te tyre dhe karakteristikat fizike te njerezve
qe jetonin aty u perpiluan per informacion te kalifit dhe ministrave te tij.
Perparimet ne astronomi dhe matematike e bene me te lehte hedhjen e ketyre
informacioneve neper harta ne forme diagramesh, dhe shume shpejt kartografia
u be nje shkence me vete.
El-Huarizmi, i cili beri kaq shume per perparimin e shkencave matematikore,
ishte nje nga gjeografet shkencetare me te hershem. Duke e bazuar vepren e
tij ne informacionin e marre nga perkthimi ne arabisht i Ptolemit,
el-Huarizmi shkruajti nje liber me titullin “Forma e Tokes”, i cili
perfshinte harta te qiellit dhe te tokes. Ne Andaluzi, kjo veper u vazhdua
nga ibn Muhamed el-Razi i cili vdiq ne vitin 963, dhe shkruajti nje
gjeografi baze te Andaluzise per qellime administrimi. Muhamed ibn Jusuf
el-Uarrak, nje bashkekohes i el-Razit, shkruajti nje veper te ngjashme ne te
cilen pershkruante topografine e Afrikes se Veriut. Lidhjet e medha tregtare
te Andaluzise i dhane mundesi ketij koleksioni, nepermjet tregtareve qe
ktheheshin, qe te merrte nje numer te madh informacionesh rreth viseve te
largeta si Balltiku. Ibrahim ibn Jakubi per shembull, i cili udhetoi shume
neper Evrope dhe Ballkan gjate shekullit te 9te, duhet te kete
qene nje njeri shume trim, i cili la itinerare te udhetimeve te tij.
Dy njerez te cilet shkruajten gjate shekullit te 11te mblodhen
shume prej informacioneve te grumbulluara prej paraardhesve te tyre dhe i
vendosen ne nje forme te volitshme. Njeri prej tyre, el-Bekri, eshte
vecanerisht interesant. I lindur ne Saltes ne vitin 1041, el-Bekri ishte
djali i nje governatori te provinces se Huelvas dhe Saltes. El-Bekri vete
ishte nje minister i rendesishem ne oborrin e Seviljes, dhe ndermori nje
sere misionesh diplomatike. Ai shkruajti vepra rreth historise, botanikes,
dhe gjeografise dhe gjithashtu ai shkruajti edhe poezi dhe ese letrare. Nje
prej veprave te tij gjeografike me te rendesishme i eshte kushtuar
gadishullit te Arabise me nje interesim te vecante ne sqarimin e emrave te
vendeve. Kjo veper eshte rregulluar ne renditje alfabetikore, dhe permban
emrat e fshatrave, qyteteve, dhe monumenteve te cilat ai i merrte nga
hadithet dhe historite e ndryshme. Vepra tjeter e tij nuk mund te mbijetonte
e plote, por dihet qe ka qene nje trajtim i enciklopedise se gjithe botes.
Ndoshta gjeografi me i famshem i te gjitha koherave ka qene el-Idrizi. I
lindur ne vitin 1100 dhe i edukuar ne Kordove, el-Idrizi udhetoi shume duke
vizituar Spanjen, Afriken e Veriut, dhe Anatolian derisa perfundimisht ai u
vendos ne Sicili ku edhe u punesua prej Mbretit Norman, Roxheri i 2te,
qe te shkruante nje gjeografi sistematike te botes, e cila edhe ekziston
edhe sot e kesaj dite, dhe zakonisht njihet me titullin “Libri i Roxherit”.
Ne kete liber el-Idrizi perkshruan boten ne menyre sistematike duke ndjekur
ndarjen e saj ne shtate “klima” sipas grekeve dhe cdonjera prej tyre e ndare
ne 10 pjese. Cdonjera prej klimave eshte e hartuar - dhe hartat jane shume
te perpikta per kohen ne te cilen ato jane perpiluar. Ai jep largesite midis
qyteteve te medha, pershkruan zakonet, njerezit, prodhimet dhe klimat e
gjithe botes se njohur. Ai gjithashtu regjistron udhetimin e nje detari
marokien i cili kishte dale jashte kursit ne Atlantik, kishte lundruar per
30 dite, dhe ishte kthyer per te treguar per nje toke pjellore e banuar prej
njerezve te eger. Amerika?
Informacioni qe ndodhet ne “Libri i Roxherit” u gdhend ne nje planisfere
prej argjendi e cila ishte edhe nje nga mrekullite e asaj kohe.
Andaluzia gjithashtu prodhoi autoret e dy librave te udhetimit me me interes
qe jane shkruar ndonjehere. Te dy keta libra ekzistojne te perkthyer ne nje
anglishte shume te mire. Libri i pare eshte shkruar nga Ibn Xhubair,
sekretar i Governatorit te Granades i cili vdiq ne vitin 1183, pasi kreu
haxhin, dhe shkruajti nje liber rreth udhetimit te tij te quajtur
“Udhetimet.” Libri eshte ne formen e nje ditari dhe jep nje pershkrim te
hollesishem te botes mesdhetare lindore gjate kohes se kryqezatave. Eshte
shkruajtur ne nje stil elegant, dhe eshte i mbushur me komentet e nje njeriu
tolerant dhe disa here tekanjoz.
Udhetari me i famshem ne te gjithe Andaluzine ishte Ibn Batuta - turisti me
i madh i kohes se tij - dhe ndoshta i cdo kohe tjeter. Ai udhetoi ne Afriken
e Veriut, Siri, Meke, Median, dhe Irak. Ai udhetoi edhe ne Jemen, lundroi
pergjate Nilit, ne Detin e Kuq, Azine e Vogel dhe Detin e Zi. Ai shkoi ne
Krimea dhe Kostandinopoje. Ai shkoi ne Afganistan, Indi dhe Kine. Vdiq ne
Granada ne moshen 73 vjecare.
Eshte
e
pamundur te vesh drejtesi mbi te gjithe dijetaret
e
Andaluzise te cilet ia kushtuan veten studimit te shkencave historike dhe
gjuhesore. Te dyja ishin shkencat shoqerore primare te kultivuara nga arabet
dhe te dyja keto shkenca u ngriten ne nje nivel me te larte te artit ne
Andaluzi. Per shembull, Ibn al-Hatibi, teoria e te cilit rreth semundjeve
ngjitese u diskutua me siper, ishte autori i historise me te perpikte te
Granades qe ka mbijetuar ne ditet tona.
Ibn el-Hatib
lindi ne vitin 1313, afer Granades, dhe vazhdoi menyren e edukimit
tradicional te kohes se tij – ai studjoi gramatike, poezi, shkenca natyrore,
dhe ligjin Islamik, si dhe Kur’anin. Babai, nje zyrtar i rendesishem,
u vra
prej kristianeve ne vitin
1340.
Udheheqesi i Granades
e ftoi
djalin e
tij te zinte
postin e sekretarit ne Departamentin e Korrespondences. Shpejt ai u be
njeriu me i besueshem i udheheqesit te Granades dhe fitoi nje pozite me fuqi
te madhe.
Pa marre parasysh karrieren e tij te zene politike, Ibn el-Hatib gjeti kohen
per te shkruar me teper se 50 libra rreth udhetimeve, mjekesise, poezise,
historise, politikes dhe teologjise.
Arritjet e tij
u rivalizuan vetem prej atyre qe ishin bashkekohes te Ibn Haldunit,
historiani i pare qe kerkoi te zhvillonte dhe shpjegonte ligjet e
pergjithshme te cilat kane te bejne me ngritjen dhe renien e civilizimeve.
Historia e tij prej shtate volumesh me titullin “Libri i Shembujve dhe
Permbledhjeve nga Informacioni i Hershem dhe ai i Mevonshem persa i perket
diteve te Arabeve,
jo-Arabeve dhe Berbereve”.
Volumi
i pare, i titulluar “Hyrje,” jep nje analize te thelle dhe te detajuar te
shoqerise islamike dhe ne fakt, te shoqerise njerezore ne pergjithesi, sepse
ai gjithmone i referohet kulturave te tjera per qellime krahasimi. Ai jep
nje analize te sofistikuar se si shoqeria njerezore eshte zhvilluar nga
nomadet deri tek qendrat e civilizuara dhe se si keto qendra
u
shkaterruan
dhe iu dorezuan pushtuesve me pak te zhvilluar. Shume prej pyetjeve
shqetesuese te ngrituar nga Ibn Halduni akoma nuk e kane marre kujdesin e
duhur. Sigurisht kushdo i interesuar rreth problemeve te ngritjes dhe renies
se civilizimeve, shkaterrimit te qyteteve, lidhjes midis shoqerive te
perparuara teknologjikisht dhe atyre tradicionale duhet te lexoje librin e
Ibn Haldunit “Hyrje ne Histori”.
Nje tjeter
fushe e aktivitetit intelektual andaluzian ishte filozofia, por eshte e
pamundur te besh me teper se sa te hedhesh vetem nje veshtrim mbi kete
studim te veshtire dhe te specializuar. Qe nga shekulli i 9te
dijetaret e
Andaluzise si ata te Bagdatit, duhej te merreshin me probleme teologjike qe
lindnin nga hyrja e filozofise greke ne kontekstin e Islamit. Si mund te
pajtohej arsyeja me Shpalljen? Kjo ishte pyetja kryesore.
Ibn Hazm ishte
nje nga te paret qe u mor me kete problem. Ai mbeshteti disa koncepte
Aritoteliane me entuziazem dhe mohoi disa te tjera. Per shembull, ai
shkruajti nje komentim te madh dhe te detajuar mbi nje liber te Aristotelit,
qe pakuptimshmeria punon mbi logjiken. Ibn Hazm duket se nuk ka patur
shqetesime ne lidhjen e arsyes me Islamin – ne fakt, ai jep shembuj
ilustrative se si mund te perdoret ne zgjidhjen e problemeve ligjore te
sheriatit. Asgje nuk e pershkruan aftesine e Islamit per te asimiluar
ide te huaja dhe t’i aklimatizoje ato, me mire se sa fjalet e Ibn Hazmit
ne hyrje te vepres
se tij:
“Le te behet e ditur qe ai qe lexon librin tone do te gjeje qe dobia e nje
vepre te tille nuk eshte e perkufizuar me nje disipline te vetme por
perfshin Kur’anin, hadithet, dhe vendimet ligjore qe i perkasin asaj cfare
eshte e lejueshme dhe cfare nuk eshte, dhe cfare eshte e detyrueshme dhe e
ligjshme.”
Ibn Hazm e konsideronte logjiken si nje mjet te dobishem, dhe filozofine te
ishte ne harmoni ose se paku jo ne konflikt, me Shpalljen. Ai eshte
pershkruar si “Nje nga gjigandet e historise intelektuale te Islamit,” por
eshte e veshtire te formohet nje gjykim rreth nje njeriu qe shkruajti me
teper se sa 400 libra, shume prej te cileve jane zhdukur ose akoma qendrojne
ne doreshkrime.
Ibn Baxhah, te cilin dijetaret teologe te perendimit e therrisnin Avempace,
ishte nje tjeter filozof i madh i Andaluzise. Por ishte Averos - Ibn Rushdiu
- i cili fitoi reputacionin me te madh. Ai ishte nje Aristotelian i flakte,
dhe veprat e tij kishin nje efekt te qendrueshem, ne perkthimin e tyre
latinisht, mbi zhvillimin e filozofise evropiane.
Inovacionet teknologjike islamike gjithashtu luajten nje rol te rendesishem
ne trashegimin e Andaluzise te Evropa mesjetare. Letra ishte permendur, por
kishte te tjera me nje rendesi te madhe: mulliu, teknika te reja per punimin
e metalit, berja e qeramikes, ndertimi, endja dhe agrikultura. Njerezit e
Andaluzise kishin nje pasion per kopshtet, duke kombinuar dashurine e tyre
per te bukuren me interesin rreth bimeve mjekesore. Dy traktate te
rendesishme mbi agrikulturen – nje prej te cilave ishte pjeserisht e
perkthyer ne gjuhen romake ne mesjete u shkruan ne Andaluzi. Ibn el-Avvam,
autori i nje prej ketyre traktateve, ben nje liste prej 584 lloje bimesh dhe
jep udhezime te sakta per sa i perket kultivimit dhe perdorimit te tyre. Ai
shkruan per shembull, se si te shartohen pemet, berjen e hibrideve, ndalimin
e insekteve parazitare te bimeve dhe se si behen aromat dhe parfumet prej
luleve.
Kjo fushe e arritjeve tekonologjike nuk eshte pare akoma ne detaje, por ka
patur nje influence aq te madhe ne kulturen materiale te Evropes mesjetare
sa edhe komentuesit muslimane rreth Aristotelit kishin mbi intelektualet e
Evropes mesjetare. Keto ishin artet e civilizimit, artet qe e bene jeten me
teper nje kenaqesi se sa nje barre.
|
