|
Tributi Bodlean
Çaris Uadi
Ne vitin 1981, bibloteka Bodleiane e Universitetit te Oksfordit, vendosi ne
ekspozite 50 vepra te zgjedhura per te rrefyer nje nga tregimet me te medha
ne historine e ideve: lulezimin e filozofise dhe shkences ne boten islame te
mesjetes dhe bartjen e asaj tradite - doktrina Arabum, mesimet e arabeve
dhene Evropes. "…ekspozita… duke fokusuar vemendjen ne borxhin qe i ka
Evropa mesjetare dijetareve te botes islame, mund te hedhe drite mbi
historine e gjate dhe plot konflikte te marredhenieve midis Islamit dhe
Perendimit."
Keto vepra hapandjekin transmetimin e shkences dhe filozofise prej botes
klasike deri ne Evrope se bashku me rrugen qe gjarperoi drejt lindjes
nepermjet Bizantit ne Bagdad, dhe pastaj neper Sicili dhe Spanje deri ne
qender te Evropes, mu ne kohen kur mendjet e etura mezi prisnin thesarin qe
kishin per te ofruar shekujt e tere te civilizimit islam.
Ku eshte qellimi i perkujtimit te ketij tregimi te transmetimit te diturise
se lashte mu sot kur tekstet shkencore konsiderohen te vjetra para se te
botohen? Jane qeniet njerezore ato qe fitojne dhe perdorin diturine. Nje
faktor i vazhdueshem per hulumtim eshte perzierja qe ndryshon e ndjenjave
dhe qellimeve qe i motivon ata qe e kerkojne ate. Pasioni i tyre per te
verteten dhe guximi per eksplorim kerkon disipline rigoroze dhe integritet
ne qellim qe nuk lakohet nga xhelozite, josigurite dhe ambiciet qe i ka cdo
njeri. Integriteti intelektual gjithashtu kerkon zemergjeresi, mirenjohje
atyre qe e meritojne, duke e rritur keshtu kontributin e tjereve ne vend te
zvogelimit.
Ne vitin 1981 ne shenje te fillimit te shekullit te XV islamik, Bibloteka
Bodleiane e Universitetit te Oksfordit rishikoi koleksionin e doreshkrimeve
arabe - qe eshte nder me te medhenjte ne bote - dhe vendosi nje ekspozite
prej 50 veprave te zgjedhura per te rrefyer nje nga tregimet me te medha ne
historine e ideve: lulezimin e filozofise dhe shkences ne boten islame te
mesjetes dhe bartjen e asaj tradite - doktrina Arabum, mesimet e arabeve
dhene Evropes.
Se bashku me influencen e islamit qe po zgjerohet dhe rritet, dhe
ringjalljen e tradites se saj intelektuale, viti 1981- qe eshte njeherazi
viti 1401 ne kalendarin islam - ishte nje vit i qelluar per te hapur
ekspoziten bodleane. Ashtu sic tha Kolin Uejkfild, kuratori i koleksionit
dhe organizatori i ekspozites," "…ekspozita… duke fokusuar vemendjen ne
borgjin qe ua ka Evropa mesjetare dijetareve te botes islame, mund te hedhe
drite mbi historine e gjate dhe plot konflikte te mardhenieve midis Islamit
dhe Perendimit."
Per te ekspozuar thesaret arabe, ekspertet Bodleiane zgjodhen Shkollen
Hyjnore te Oksfordit, e ndertuar para 500 vitesh per mesime teologjike, qe
konsiderohej atehere "mbreteresha e shkencave". Shkolla Hyjnore nje shembull
i shkelqyeshem i mjeshterise se zbukurimit me te fundit te epokes gotike me
gjithe bibloteken - ndertuar nga Duka Humfri nga Gloucester, vellai i
Mbretit Henri i V, qe ishin si pjese e shperthimit te ndertimtarise qe
ndodhi pas gjithe atyre viteve te konfliktit me Francen dhe perpjekjes
civile qe njihet si Lufta e Rozave; kjo periode prodhoi gotiken
perpendikulare qe eshte unike per Angline dhe struktura te tilla si "Kolegji
i Te gjithe Shpirterave qe Kane Nderruar Jete," nje permendore ndertuar per
te gjithe ata qe kishin rene ne Luften Qindvjecare, dhe jo shume larg nga
ajo Kulla e Kembanes e Kolegjit te Magdalenes.
Sot bibloteka ruan disa nga dokumentet dhe doreshkrimet me te medha nder
kupolen e gurte te Shkolles Hyjnore: botimin e pare origjinal te Shekspirit,
nje nga kopjet origjinale te Magna Carta dhe doreshkrimet e poezive dhe
letrave te Shelli Brouningut dhe te Bajronit.
Ne vitin 1981, bibloteka gjithashtu ekspozoi 50 vepra qe hapandjekin
transmetimin e shkences dhe filozofise prej botes klasike deri ne Evrope se
bashku me rrugen qe gjarperoi drejt lindjes nepermjet Bizantit ne Bagdad,
dhe pastaj neper Sicili dhe Spanje deri ne qender te Evropes, mu ne kohen
kur mendjet e etura mezi thesarin qe kishin per te ofruar shekujt e tere te
civilizimit islam.
Doreshkrimet evokojne dy periudhat kryesore te aktivitetit intensiv
intelektual": Bagdadin ne ditet e hershme te kalifatit Abasid - qe
korrespondon me shekullin e nente dhe te dhjete te epokes kristiane - dhe
pershpejtimi mendor ne Evropen e shekullit te XII dhe XIII.
Qe te dy periudhat pane punen e palodhshme te perkthyesve: se pari te atyre
qe sollen korpusin e diturise klasike tek arabet dhe, 300 vjete me vone te
atyre qe e barten ate ne Evropen perendimore te pasuruar nga puna e
dijetareve muslimane. Ky tregim ishte ne fokusin e kesaj ekspozite.
Te marrim Aristotelin per shembull. Vetem nje pjese e vepres se tij ka qene
e njohur ne Evrope ne epoken post-klasike, pasi qe invazionet barbare
shkaktuan humbjen e nje mase te madhe te kultures se mehershme. Mirepo
shumica e veprave te tij ishin te perkthyera ne arabisht, dhe ishin studiuar
e komentuar disa here ne Bagdad dhe ne qendrat tjera.
Filozofet evropiane i rizbuluan ato vepra nepermjet ketyre komenteve. Ibn
Sina (Avicena) dhe Ibn Rushd (Averroes) ishin emra te famshem ne filozofine
mesjetare se bashku me pararendesin e tyre al-Farabin (Alfarabius) per te
cilin thuhet te kete ligjeruar mbi Fiziken e Aristotelit 40 here dhe mbi
Retoriken 80 here.
Ne ekspoziten Bodleiane, lemite e tradites shkencore qe arriten ne Evrope
ishin te shfaqura ne seksione te ndryshme: medicine, biologji, alkemi dhe
magji; astronomi dhe astrologji; matematike dhe optike. Vecanerisht ishte e
pasur ne fushen e medicines, matematikes, dhe ate te eksperimenteve te
hershme ne alkemi - te cilat cuan ne zhvillimin e kimise moderne - sepse
perderisa Parisi shkelqente ne filozofi ne shekullin XIII, Oksfordi ishtye
perpara ne shkence. Roxher Bekon, per shembull i cili njihet si fillestar ne
zhvillimin e shkences eksperimentale, ishte paraqitur ne ekspozite me vepren
e tij Opus Tertius; pjesa e trete e e nje vepre enciklopedike citon te
gjithe filozofet e lartpermendur, sikurse edhe astronomi el-Zarkali dhe Ibn
el-Haitham, veprat e te cilit ne optike kane pasur ndikim te madh ne
shkenctaret e hershem evropiane - veprat e te cileve ishin poashtu te
shfaqura ne ekspozite.
Mund te verehet se shumica e doreshkrimeve te shfaqura datojne nga shekulli
XIII dhe XIV - si shembuj te teksteve shkollore te perdorura ne mesim dhe
hulumtim ne universitetet e asaj kohe. Ato ishin te strehuara ne biblotekat
e kolegjeve sikur ne Kolegjin e Mertonit - I cili ka nxjerrur nje seri
matematicientesh te shkelqyeshem ne epoken e pre-renesanses - ose ne
bibloteken e pare te universitetit, nje ndertese e vogel e kapur me Kishen e
Universitetit.
Qendra kryesore per perkthime latine nga arabishtja ishte Toledo, e
ripushtuar nga arabet ne vitin1085 dhe per 200 vite qender ne te cilen
latinishtja, greqishtja dhe arabishtja ishin ne perdorim. Qender tjeter
ishte Sicilia, ku mbretet normane kishin mbledhur oborrtare poliglote te
shkelqyeshem. Sicilia ishte perfaqesuar ne ekspozite me nje perkthim
doreshkrimi te Perandorit Frederiku i II, I cili jo vetem qe inkurajoi te
mesuarit e cdo gjeje, por kishte edhe nje kopsht zoologjik, shkruante per
shqiponjat dhe ishte I interesuar me pasion ne shtazet. Doreshkrimi permban
nje kapitull mbi zoologjine mare nga nje enciklopedi arabe, veper famoze e
Ibn Sinas, el-Shifa - nga e cila ishin paraqitur edhe pjese tjera ne
ekspozite dhe qe kane te bejne me fiziken dhe ekzistencen e shpirtit.
Perkthyesit e Diturise
Shkencore ne Mesjete
Seksioni zoologjik i kesaj enciklopedie ishte perkthyer nga Majkell Skot,
nje bashkekohes i Roxher Bekonit. Skot, studimet e te cilit ne astronomi i
dhane nje reputacion famekeq, mendohet te kete qene nga Skocia, dhe te kete
udhetuar ne jug ne kerkim te njohurive te reja.
Sic e donte zakoni, ekuivalenti i kandidatit te atehershem per doktoraturen
e sotme, duhej te kalonte ne kembe rrugen per ne Spanje e bile deri ne
Sicili per ti degjuar "filozofet me te urte ne bote," dhe per tu kthyer duke
sjellur vepra te fresketa, te cilat shkenctaret e kohes - Bekoni dhe te
tjeret - do t`i inkorporonin ne mesimet dhe hulumtimet e tyre. Skot ka
punuar si perkthyes ne Toledo per disa vjete, dhe pasjtaj kishte shkuar ne
Sicili ku ishte emeruar Astrolog i Oborrit te Frederikut te II. Pa dyshim ai
kishte marrur me vete edhe perkthimin e mehershem te shkrimeve te
Aristotelit mbi kafshet per arsye se interesi ne kafshet do ta favorizonte
ate tek perandori.
Botanika dhe agrikultura pasojne zoologjine dhe, antropologet padyshim i
dhane interes special vepres se Ibn Vahshijjas, el Filal el Nabatijja, nje
shkrese per bujqesine e cila jipte nje seri faktesh per traditat,
religjionin magjine si dhe informacione botanike dhe agrikulturore. Nje
veper tjeter vitale, themelore ne studimin e farmakologjise eshte edhe De
Materia Medica nga Diskorides, shkrimtar grek i shekullit te pare e cila
kishte cuar te shkenca ne te cilen muslimanet shkelqyen: medicina.
Ne historine e medicines, nje numer tekstesh nga burimet arabe u bene tekste
standarde te reprodukuara njehere ne doreshkrim pastaj ne shtypshkronje.
Veprat nga eterit e medicines greke, Hipokrati dhe Galeni per shembull,
ishin te njohura dhe te perkthyera ne arabisht nga arabet gjate shekullit te
tete dhe nente. Nder kalifin al-Ma'mun, i biri i Harun al-Rashidit, u
themelua nje qender perkthimi ne Bagdad e njohur si Beit el-Hikma, Shtepia e
Urtesise, ku Hunain ibn Ishak thuhet te kete perkthyer 100 vepra te Galenit,
Hipokratit dhe mjekeve tjere.
Me vone Hyrje ne Medicine, vepra autoritative e Hunainit u perkthye ne
latinisht - dhe mbeti e popullarizuar si doracak udhezimesh per 600 vjet.
Rivali i tij i vetem ishte Gerardi nga Kremona, perkthyesi me i madh i
shkolles se Toledos. Kur ai vdiq, studentet e tij bene nje liste prej 71
veprash te perkthyera nga ai. Kjo liste nuk ishte perfundimtare. Nje nga
kontributet e tija me te medha ishte nje version i Ibn Sines, Kanuni I
Medicines, i cili eshte perdorur ne Evrope dhe ne boten islame prej
shekullit XI deri ne shekullin XVII dhe, vetem gjate shekullit XV dhe XVI,
ishte botuar se paku 35 here ne Evrope.
Emrat e Librave
Shkencore Islame te Perkthyera ne Latinisht dhe Gjuhet Evropiane
Nje perkthim tjeter i Gerardit ishte nje liber kirurgjie nga el-Zahravi, i
cili kishte praktikuar mjeksine ne Andaluzi (Spanje) ne shekullin e XI.
Botimet e ndryshme latine te vepres se tij perfshijne nje te botuar ne
Oksford ne 1778. Diagramet e instrumenteve kirurgjike te gjetura ne
doreshkrimet arabe jane te kopjuara ne perkthim.
Perkrah ketyre teksteve kryesore, ishte paraqitur nje me i vogel, nje
doracak per udhetaret me keshilla mjeksore nga nje mjek i Afrikes Veriore i
cile kishte vdekur rreth vitit 1004. Ky doracak ishte i popullarizuar ne
boten islame, dhe u be poaq i popullarizuar ne Evrope kur nje nga
perkthyesit mjekesor, Konstantinus Afrikanus e beri nje version latin - qe e
pat quajtur veper te veten.
Nje emer tjeter qe s'duhet harruar eshte Maimonides, dijetar cifut, filozof
dhe mjek qe la Kordoven per te shkuar ne Egjipt dhe praktikoi mjeksine ne
Kairo ne kohen e Salahudinit (Saladin). Nje nga veprat e etij te numerta
ishte nje regjiment shendetsor i pergaditur per te birin e Salahudinit, i
cili trashegoi te atin si sundues i Egjiptit. Gjithashtu eshte paraqitur
vepra e Maimonides Udhezim per te Humburin, e bere sipas zakonit ne arabisht
por me shkronja hebreje.
Duke kaluar ne astronomi dhe matematike, ekspozita tregoi borxhin e
astronomeve evropiane ndaj homologeve te tyre lindore per themelet mbi te
cilat do te ndertohej cdo avancim i mevonshem shkencor. Ishte perfshire edhe
el-Khavarizmi, matematikani i cili kishte punuar ne Bagdad dhe kishte disa
nga tabelat me te hershme te bera nga arabet. Te rishikuara ne Kordove, keto
tabela ishin perkthyer nga Adelardi nga Bathi, versioni latin i te cilit
ishte perdorur prej shume astronomeve te hershem evropiane.
Ne nje liber tjeter, i paraqitur gjithashtu ne ekspozite, i njejti
el-Khavarizmi, njofton Evropen me algjebren. Por kontributi i tij kryesor
ishte sjellja e sistemit numeral nga India neper Bagdad, i cili filloi te
zevendesoje sistemin e ngathte numeral latin ne shekullin e XIII.
Te riemeruar si "numrat arabe" u perhapen nga tregtaret e porteve mesdhetare
ne cdo sfere jetesore.
Emrat e Latinizuar me
Origjine Arabe
Gjeometria ishte gjithashtu e perfaqesuar ne ekspozite - me nje nga veprat e
medha klasike: Konikat e Apoloniusit nga Perga. Perbehej nga shtate vepra,
tri nga te cilat kane mbijetuar vetem ne perkthime arabe. Astronomi nga
Oksfordi Edmund Hallej - i famshem per obzervimet e tij te kometes qe njihet
me emrin e tij - ka perdorur doreshkrimin arab te Bodleit per te pergaditur
nje edicion komplet te asaj vepre te botuar ne 1710.
Disa astronome tjere nga Oksfordi moren gjithashtu nga burimet islame ne
shekullin e XVII - si per shembull tabelat e yjeve te bera ne observatorin
madheshtor te Samarkandit, I ndertuar ne shekullin e XV nga Ulug Beu, nip i
Tamerlanit. Keto tabela astronomike dhe kronologjike ishn vazhdimesi e punes
se shkenctareve te mehershem. Ato u bene te njohura ne Evrope ne shekullin e
XVII dhe Profesori Savilian i astronomise XHon Grivs, i kishte marrur dhe
perdorur doreshkrimet e paraqitura ne ekspozite per te pergaditur tabelat
per botim bashke me perkthimin latin: qe ishte vazhdim i praktikes se
shekullit te XII pese shekuj me vone.
Se fundmi dy doreshkrime merren me krijimin e instrumenteve shkencore - nje
fushe tjeter qe i ka shume borxh burimeve islame. Nje nga astromet e hershem
te kete shkruar ne arabisht - gjithashtu astrolog ne oborrin e kalifit
el-Mensur i cili themeloi dinastine abbasite - ishte Masha'allah
(Messahalla), shkrimet e te cilit jane te njohura vetem ne perkthimet
hebraishte dhe latine. Masha'allah eshte bazuar ne burimet indiane dhe perse
si dhe ato arabe dhe klasike. Perkthimi latin i vepres se tij De
Compositione Astrolabii tregonte se si konstruktohet mjeti themelor per
observimin dhe matjen e kohes: astrolabi. Me vone Coser ka marrur nga
Masha'alla per te bere vepren e tij Shkrese mbi Astrolabin, qe eshte nje
pjese impresionuese prozatike, qe i shpjegon nje femije 10 vjecar perdorimin
e keti instrumenti shkencor. Shkrimet e Koserit perplot referenca nga
burimet arabe, qofte ne forme tregimesh ose mesimesh, tregojne se sa thelle
kishin depertuar keto elemente ne mendimin e pergjithshem te kohes se tij -
100 vjete pasi qe perkthyesit kishin perfunduar shumicen e punes se tyre.
Ne nje seleksion te tille te kufizuar te thesarit Bodlean, s'do mend se
duhet te kete mangesi te rendesishme. Nje ishte nje pikture e shkelqyeshme e
Roxher Bekonit duke studiuar, nje tjeter nje liber hartash nba arabi
sicilian al-Idrisi, gjeografi me i madh i mesjetes, dhe e treta perkthimi i
pare i Kur'anit ne latinisht, filluar ne vitin 1142 ne Toledo nga nje
dijetar anglez.
Me gjithe te metat, ky perkthim perfaqeson perpjekjen e pare krishtere per
te marre nje qendrim objektiv ndaj tekstit kuranor. Kater shekuj me vone ne
kulmin e histerise se nxitur nga invazioni otoman i Austrise dhe Hungarise,
i njejti perkthim eshte shtypur me guxim ne Bassel nga teologu zvicerian
Bibliander- dhe Bodleiani ka nje doreshkrim te mrekullueshem te shekulli te
XIII te perkthimit origjinal, si dhe kopjet e dy botimeve ne Basel.
Per dijetaret muslimane, veprat e te cileve jane te shfaqura ne ekspozite,
Kur'ani eshte kulmi i dijes njerzore. Burimi i cdo diturie eshte shpallja
hyjnore - ashtu sic ishte edhe per homologet e tyre krishtere. Besimi i
kishte inspiruar te gjithe keta burra, qofte shprehur ne moton e Oksfordit
Deus illuminatio mea, qofte ne ate psalmiste Qiejte deshmojne madheshtine e
Zotit, qofte shprehur ne Kur'an Zoti eshte drita e qiejve dhe tokes. Tradita
islame per te filluar cdo veper me falenderimin dhe madherimin e Zotit
verehet edhe ne perkthimet latine te veprave shkencore te dijetareve
muslimane. Kanuni Mjeksor i Ibn Sinas, perkthyer nga Gerardi i Kremones ne
Toledo prej arabishtes ne latinisht fillon me, "Se pari te falenderojme
Zotin… meshira e tecilit eshte shfaqur mbi te gjithe profetet." Filozofet
muslimane kane hedhur gjithashtu drite mbi mardhenien midis besimit dhe
arsyes - ceshtje qe eshte aktuale sot aq sa ishte kur Bekon studionte
komentete e Avicenes mbi Aristotelin.
Ku eshte qellimi i perkujtimit te ketij tregimi te transmetimit te diturise
se lashte mu sot - kur tekstet shkencore konsiderohen te vjetra para se te
botohen? A eshte me vend historia e zhvillimit te astrolobit ne kohen e
kompjuterit? Pergjegja gjendet ne rregullen fundamentale te diturise dhe te
natyres njerzore. Jane qeniet njerezore ato qe fitojne dhe perdorin
diturine. Nje faktor i vazhdueshem per hulumtim eshte perzierja qe ndryshon
e ndjenjave dhe qellimeve qe i motivon ata qe e kerkojne ate. Pasioni i tyre
per te verteten dhe guximi per eksplorim kerkon discipline rigoroze dhe
integritet ne qellim qe nuk lakohet nga xhelozite, josigurite dhe ambiciet
qe i ka cdo njeri. Integriteti intelektual gjithashtu kerkon zemergjeresi,
mirenjohje atyre qe e meritojne, duke e rritur keshtu kontributin e tjereve
ne vend te zvoglimit.
Nje mesim mund te nxirret nga rrefimi i Evropes se shekullit XII dhe XIII
dhe zhvillimit te saj ne dituri. Marredhenia midis intelektualve mund te
luaj rol te rendesishem ne kohera konfliktesh per te pergatitur rrugen per
nje te ardhme me te ndritshme. Sepse nuk duhet harruar se periudha e
perkthimeve ishte njeherazi edhe periudha e kryqezatave.
Pikat e verteta te takimit s'do mend qe nuk ishin fushebetejat e Palestines,
por ne oborrin e Palermos dhe biblotekat e Toledos, ku dijetaret krishtere,
muslimane dhe cifute arriten nje bashkpunim qe ishte me rendesi ne gjithe
ardhmerine e mepasme te Evropes.
Qellimet vitale te ketij kontakti kryesisht jane harruar. Bekon per
shembull, ka folur kunder perpjekjes ushtarake dhe ka mirenjohur kontributin
e Islamit ne skemen e shpalljes hyjnore. Ai dhe te tjeret kane kuptuar bazen
e perbashket te besimit islam dhe te krishtere.
Keshtu nje tribut - si mirenjohje per borxhin e harruar kaq gjate qe ua kane
dijetaret evropiane botes islame - as nuk ishte i pavend as i pakohe; ishte
nje perkujtues shume i qelluar qe mund te hape rruge per bashkpunim ne te
ardhmen, dhe qe ndriçon mundesine e marredhenies midis dijetareve ne nje
kohe te tendosur.
|
