|
|
Libri i Kafsheve
Vepra me e rendesishme e Al-Xhahiz eshte Libri i Kafsheve (Kitab al-Hajauan) i
cili edhe pse i pambaruar, eshte ne 7 volume te medha. Permban informacion
shkencor te vlerave te medha. Duke paraprire nje numer te madh konceptesh te
cilat nuk ishin zhvilluar plotesisht deri ne gjysmen e shekullit te 20-te, al-Xhahiz
diskuton rreth semundjes se kafsheve, duke vene ne dukje qe disa parazite i
adaptohen ngjyres se kafshes ne te cilen qendrojne, dhe shkruan me gjere per
influencen qe kane klima dhe dieta mbi njeriun, bimet dhe kafshet e zonave te
ndryshme gjeografike. Ai diskuton komunikimin midis kafsheve, psikologjine dhe
shkallen e inteligjences tek insektet dhe kafshet. Ai jep nje pershkrim te
detajuar rreth organizimit shoqeror te milingonave duke perfshire, nga
observimet e veta, nje pershkrim se si milingonat ruajne ushqimin ne folete e
tyre ne nje menyre te atille qe nuk prishet gjate periudhes se shirave. Ai e
dinte qe disa insekte jane te ndjeshem ndaj drites, dhe perdor kete informacion
per te sugjeruar nje menyre me te zgjuar per te larguar mushkonjat dhe mizat
prej dhomes.
Al-Xhazih shkruajti 200 vepra, me gjatesi te ndryshme, dhe me nje larmishmeri
tezash. Nga keto, vetem 30 vepra kane mbijetuar deri ne kohet e sotme, te cilat
megjithate jane te mjaftueshme per te treguar kuriozitetin qe kishte autori. Al-Xhazih
e cilesonte boten fizike si nje shenje e dukshme e deshires se Zotit. Qellimi i
tij qe shkruajti "Librin e Kafsheve" nuk ishte vetem per arsyen e argetimit, por
ishte per te udhehequr lexuesit e ketij libri ne nje vleresim te mrekullive te
krijesave te Zotit, te cilat ai besonte se shfaqeshin si ne insektet e
parendesishme ashtu edhe tek kafshet me te medha: Une dua t'u tregoj qe edhe nje
guralec provon ekzistencen e Zotit ashtu sic e provon edhe nje mal, dhe trupi
njerezor eshte nje prove po aq e forte sa edhe universi qe permban te gjitha
botet tona- per kete qellim te vegjelit dhe te lehtet kane po aq peshe sa edhe
te rendet dhe te medhenjte.
"Ne cdo gjenerate dhe midis cdo shteti, gjenden disa individe te cilet kane
deshiren per te studiuar veprat e natyres; neqoftese keta nuk do te ekzistonin,
keto shtete do te zhdukeshin," ka shkruar Abu Uthman Amr ibn Bakr al-Kinani al-Fukaimi
al-Basri, i njohur me mire me emrin al-Xhahiz, ne librin e tij "Libri i Kafsheve."
Vete Al-Xhazih ishte nje nga keta individe. Ai jetoi, per me teper, gjate atyre
epokave kohore te historise intelektuale- periudha e transferimit te shkences
greke tek arabet dhe zhvillimi i prozes arabe- dhe u perfshi nga te dyja keto
levizje.
Lindi rreth vitit 776, 14 vjet pas themelimit te Bagdatit prej kalifit Abasit
al-Mansur. Ai u rrit ne Basra, e formuar gjate koheve te para te Islamit si nje
qytet garnizon por tashme rival me nje qytet tjeter me emrin Kufa, nje qender
intelektuale.
Basra ndihmoi shume ne zhvillimin intelektual te al-Xhazih. Ishte ne kete qytet
qe ai shkoi per here te pare ne shkolle - duke studiuar me disa nga dijetaret me
te medhenj te Islamit. Edhe pasi emigroi ne Bagdat ai asnjehere nuk e humbi
dashurine per vendin e vet; pasi jetoi per 50 vjet ne Bagdat, ai u kthye ne
Basra ku edhe vdiq. Sipas disa legjendave ai vdiq si pasoje e peshes se rende te
disa librave te cilat i rane persiper ne vitin 868.
Megjithese eshte vetem nje legjende, kjo histori pershkruan nje fakt shume te
rendesishem rreth botes ne te cilen al-Xhahiz jetoi. Megjithese letra u
prezantua ne boten islame vetem pak kohe pas lindjes se al-Xhahiz, ne kohen kur
ai ishte rreth 30 vjec letra zevendesoi pergamenen.
Mundesia e nje materiali te lire shkrimi u shoqerua prej nje tjeter fenomeni
shoqeror, produkt i te cilit ishte edhe vete al-Xhahiz: shtimi i njerezve qe
lexonin. Per here te pare qe nga kohet e Perandorise Romake, qytetet e Lindjes
se Mesme permbanin nje numer te madh njerezish qe dinin te lexonin.
Al-Xhahiz dhe prinderit e tij per shembull ishin te varfer; kur ishte ne moshen
20 vjecare ai shiste peshk pergjate nje prej kanaleve te Basras. Megjithate, al-Xhahiz
mesoi te lexonte dhe shkruante ne moshe te re. Al-Xhazih tregon historine se si
nena e tij e prezantoi ate me nje flete letre me shenime dhe i tha atij qe do te
ishte nepermjet ketyre mjeteve qe ai do te jetonte.
Al-Xhahiz filloi karieren e tij si shrkimtar duke qene akoma ne Basra. Ai
shkruajti nje ese rreth institucionit e kalifatit dhe qe prej asaj kohe
mbeshteti veten e vet vetem nepermjet penes. Fakti qe ai asnjehere nuk mbajti
ndonje post ne qeveri i lejoi atij nje liri intelektuale qe ishte e pamundur per
dike te lidhur me gjykaten - megjithese ai i perkushtoi nje numer te veprave te
tij vezireve dhe qeveritareve te tjere te rendesishem, dhe mori 5,000 dinare ari
prej zyrtareve te cileve ai u dedikoi "Librin e Kafsheve."
Gjate jetes se tij te gjate - ai jetoi 92 vjet - al-Xhahiz shkruajti 200 vepra,
me gjatesi te ndryshme dhe me nje larmshmeri tezash. Prej ketyre, vetem 30 kane
mbijetuar koheve tona - por qe jane te mjaftueshme per te treguar kuriozitetin e
autorit. Al-Xhahiz ka shkruar "Mendjelehtesia dhe Serioziteti", "Arti i te
mbajturit se gojes se dikujt mbyllur", "Mizerja", "Ushqimi i heret arab", "Lavderimi
i Tregtareve", "Kunder Sherbetoreve Civile", "Meritat e Turqve", dhe ndoshta me
e rendesishmja "Libri i Kafsheve."
Al-Xhahiz ishte vecanerisht i interesuar ne stilin dhe shprehjen korrekte. "Stili
me i mire," thoshte ai ne nje ese rreth mesuesve te shkolles "eshte me i qarti,
stili qe nuk ka nevoje per shpjegime dhe shenime, qe i pershtatet subjektit te
shprehur."
Ky interesim ne stil ishte nje karakteristike e nje grupi te dijetareve nga
Basra, te cilet gjate shekujve te 8-te dhe 9-te, deshen te ruanin trashegimine
letrare arabe duke regjistruar poezine dhe theniet e Beduineve te Gadishullit
Arab. Kjo levizje kishte parashikuar rezultatet: si pasoje e interesimit te tyre
antropologjik rreth gjuhes dhe zakoneve te Beduineve, dhe ne kushtet shoqerore
te Arabise gjate periudhave para-islame dhe asaj islame, dijetaret e Basras
arriten te vleresonin gramatiken e gjuhes arabe dhe poezine para-islamike. Ata
vazhduan te shkruanin komentime te sofistikuara te Kur'anit, edicione kritike
dhe traktate rreth gramatikes, dhe te perpilonin fjalore dhe lista fjalesh te
specializuara.
Nje mjeshter i ketyre rregullave, al-Xhahiz ishte nje nga shkrimtaret e pare
arabe qe perpunoi te gjitha shqetesimet e ndryshme te shkollareve Basrane -
gramatike, traditen profetike, retorike, leksikografi, dhe poezi - ne nje
"literature"- qe eshte, krijime ne proze per t'u lexuar prej jo specialisteve
per kenaqesi dhe udhezim.
Rreth vitit 815, vetem dy vjet pas formimit te Shtepise se Diturise, al-Xhahiz u
transferua ne Bagdat. Aty ai u ekpozua ndaj nje influence te re dhe te
rendesishme: shkenca greke, vecanerisht mendimi Aristotelian. I terhequr prej
teologjise shkollore, ai me pas perdori metoden dialektikore ne shume nga veprat
e tij, zakonisht me qellime humoristike.
Al-Xhahiz zhvilloi nje stil shume personal dhe karakteristik, i cili shkrinte
anekdoten, subjekte serioze dhe shakane, ne nje perpjekje per te mbajtur
interesin e lexuesve. Ai e pershkruajti stilin e vet duke thene:
Librat e mi mbi te gjitha permbajne anekdota te pazakonshme, fjale te urta dhe
thenie te shprehura shume bukur te transmetuara prej shokeve te profetit, thenie
te cilat cojne drejt pervetesimit te cilesive te mira dhe kryerjes se puneve te
mira ... ato gjithashtu permbajne histori rreth sjelljeve te mbreterve dhe
kalifave dhe ministrave te tyre, dhe gjithashtu ngjarjet me interesante nga jeta
e tyre.
Ne Bagdat, al-Xhahiz jo vetem qe shkriu shkencat islame me racionalizmin grek,
por krijoi prozen arabe. Ai tregoi qe gjuha arabe ishte aq fleksibel sa cdo teme
mund te trajtohej me lehtesi, dhe megjithese ai nuk ishte personalisht i
shoqeruar me Shtepine e Diturise, arritjet e tij gjuhesore ishin paralele - ne
fakt tejkaluan - perpjekjet e dijetareve qe perpiqeshin te perkthenin tekstet
shkencore greke ne gjuhen arabe. Veprat e tij vertetojne perhapjen e theksuar te
ideve greke midis lexuesve te zakonshem. Ashtu si ne rendesine e subjektit edhe
ne fjalor ai konsideronte nje ngjashmeri me Aristotelin terminologjine teknike
te teologjise skolastike. Ai tregon shume anekdota te dijetareve te Shtepise se
Diturise, shume prej te cileve duket se kane qene shoket e tij.
Libri qe ilustron me mire metoden e tij eshte "Libri i Kafsheve" i cili edhe pse
i paplotesuar, perbehet prej 7 volumesh te medha. Libri i Kafsheve nuk eshte ne
asnje menyre zoologji konvencionale. Eshte nje koleksion i panumert faktesh
rreth kafsheve - perfshire edhe insektet - te permendura prej Kur'anit, tradites
se profetit, poezise se kohes para-islame, rrefimtaret, lundertaret, obzervime
personale dhe vepres se Aristotelit, Gjenerata e Kafsheve. Duke i'u permbajtur
teorise se tij se cregullimit te planifikuar, ai prezanton anekdota te njerezve
te famshem, copeza historie, antropologji, etimologji dhe shaka. Shumllojshmeria
e habitshme e permbajtjes se saj ka frikesuar gjithmone perkthyesit dhe me vone
historianet. Al-Damiri i cili jetoi ne shekullin e 14-te dhe shkruajti nje
enciklopedi te njohur te titulluar "Jetet e Kafsheve", perdorte shume nga
informacioni shkencor dhe gjuhesor te marre prej al-Xhahizit, por eliminonte
anekdotat, poezine, dhe shakate.
Cilesia letrare e Librit te Kafsheve nuk duhet te erresoje faktin qe permbante
informacion shkencor te nje vlere te madhe. Duke parashikuar nje sere konceptesh
te cilat u zhvilluan plotesisht ne kohen e Darvinit dhe pasardhesve te tij,
al-Xhahiz diskuton mimiken e kafsheve, duke vene ne dukje qe disa parazite i
adoptohen ngjyres se kafsheve ne te cilat ato qendrojne, dhe vazhdon duke
shkruar gjeresisht rreth influences se klimes dhe dietes mbi njeriun, bimet dhe
kafshe te zonave te ndryshme gjeografike. Ai madje futet edhe ne komunikimin
midis kafsheve, psikologjine e tyre dhe graden e inteligjences tek insektet. Ai
jep nje llogari te detajuar te organizimit shoqeror te milingonave duke
perfshire nje pershkrim se si ato e ruajne ushqimin e tyre ne fole ne nje menyre
te atille qe nuk prishet gjate periudhes se shirave. Ai e di qe disa insekte nuk
mund ta durojne dot driten dhe e perdor kete informacion per te sugjeruar nje
menyre te mencur per te larguar mizat dhe mushkonjat prej dhomes.
Sherbimi i tij me i madh, ishte ndoshta ne popullarizimin e shkences dhe metodat
racionale, dhe deshmimi qe njeriu i shkolluar mund te preokupoje veten me cdo
subjekt. Si nje musliman i devotshem, al-Xhahiz e cilesonte boten fizike si nje
shenje te dukshme te deshires se Zotit. Qellimi i tij ne shkruarjen e Librit te
Kafsheve nuk ishte thjesht per te argetuar por ishte edhe per te udhehequr
lexuesit e tij drejt nje vleresimi te mrekullive te krijesave te Zotit, gje qe
ai mendonte se shfaqej si ne me te parendesishmet ashtu edhe ne ato me permasa
te medha:
Dua t'ju tregoj qe nje guralec provon ekzistencen e Zotit (Allah) po aq sa edhe
nje mal, dhe trupi njerezor eshte prove po aq e forte sa edhe universi qe
permban botet: per kete qellim me i vogli dhe me i lehti ka po aq peshe sa edhe
me i madhi dhe me i rendi.
Fatkeqesisht vetem nje pjese e veprave te tij i kane mbijetuar viteve, por ato
qe na bejne neve te pendohemi me teper jane ato qe kane humbur. Se bashku ato
prezantojne nje portret te gjalle te Bagdatit dhe Basras gjate Kohes se Arte te
Islamit. Ai shkruan per vajza qe kendojne, vagabonde, dijetare, teologe, kalife
dhe vezire, dhe nje paraqitje e detajuar e jetes se perditshme e Irakut te
shekullit te 9-te mund te nxirrej nga veprat e tij. Me me rendesi eshte qe ai na
komunikon neve shqetesimin e nje jo-specialisti inteligjent te perballuar me nje
shkence radikale, spekullimet filozofike dhe teologjike.
Ne te njejten kohe, al-Xhahiz mbeshteti disa aspekte te traditave greke, prej te
cilave ai permendte Aristotelin. Ai kishte besim ne metodat shkencore dhe
logjiken dhe arsyen e aplikuar ndaj disa fenomeneve te vrojtuara. Duke dashuruar
nje histori te mire, ai asnjehere nuk mund ti rezistonte kalimit ne perrallat
absurde te lundertareve dhe Beduineve.
Kjo mungese e nje plani racional, nje karakteristike e puneve te tij, mund te
kene qene pjeserisht e paramenduar, meqenese frika e tij me e madhe ishte te
merziste lexuesin. Kjo nuk do te thote qe ai asnjehere nuk ka qene serioz ne
veprat e tij por qe ne veprat e tij me te medha, serioziteti dhe humori kane
qene te nderthurura; ndonjehere eshte e veshtire te dallohet kur ai eshte duke
bere shaka dhe kur jo. Eshte gjithashtu e veshtire te gozhdosh al-Xhahiz ne nje
teze te caktuar, sepse ai kishte shume deshire te prezantonte debate midis dy
klasave shoqerore - dijetareve dhe tregetareve, mushkave dhe kuajve - debate ne
te cilat meritat e cdokujt parakalojne perpara lexuesit. Edhe ajo qe vete autori
mendon ndonjehere nuk eshte shume e qarte, dhe eshte e mundur qe ne keto dialoge
ai ishte vecanerisht i interesuar ne tregimin e aftesive te veta duke marre te
dyja anet e argumentit.
Ai i donte shume librat dhe "Libri i Kafsheve" fillon me nje paragraf te gjate
ne lavderimin e tyre. Ai do te merzitej ne qofte se do te mesonte qe shume prej
librave te tij jane zhdukur, por do te kenaqej me doreshkrimin nga i cili jane
marre edhe keto materiale qe jane paraqitur ne kete artikull.
Ky doreshkrim i cili eshte i shekullit te 14-te eshte zbuluar ne librarine e
Ambrisianes ne Milano ne vitin 1939 prej dijetarit suedez Oskar Lofgren. Ky
dokument ra rastesisht ne duart e tij , pasi nuk ishte ne katalogun e
doreshkrimeve ne Ambrosiana, katalog ky i bere prej von Hamer ne vitin 1893. Ai
e cilesoi tekstin si nje fragment te Librit te Kafsheve. Doreshkrimi nuk eshte
vetem fragmentar por edhe i crregullt. Nje shenje pronesie ne fleten e fundit
shkruan qe kur doreshkrimi kaloi ne duart e njefare Abdul'Rahman al-Magribi ne
vitin 1615, kishte 94 faqe, keshtu qe edhe ne ate date doreshkrimi nuk ishte i
plote. Nuk dihet se kur dhe se si Libraria e Ambrosianes gjeti doreshkrimin.
Doreshkrimi i Ambrosianes eshte shume i rendesishem. Eshte shume e qarte qe
eshte kopjuar nga nje shkrues i edukuar i cili ka treguar zanoret - qe zakonisht
nuk shkruhen ne gjuhen arabe - gje qe e ben tekstin te kuptohet me saktesisht.
Kjo eshte shume e rendesishme meqenese vetem pak doreshkrime te Librit te
Kafsheve mbijetojne, dhe doreshkimi i Ambrosianes eshte nga me te hershmit prej
tyre. Akoma me e rendesishme se sa teksti, jane miniaturat e shkelqyera qe e
ndricojne. Doreshkrime te ilustruara ne arabisht te cfaredo lloji jane shume te
ralla, dhe kjo eshte kopja e vetme e nje vepre prej al-Xhahiz. Nje shfaqje e
viteve te sotme rreth artit mamluk ne Galerine Freer ne Uashington prezantoi
publikun amerikan me madheshtine e artit islam gjate dinastise se mamlukeve.
Stili i miniaturave arrin te kape gjendjen shpirterore te prozes se al-Xhahizit,
ato jane te gjalla, shumengjyreshe, dhe me humor. Al-Xhahiz do ti pelqente keto
miniatura vecanerisht duke qene ne dije per admirimin e arteve piktoreske te
bizantineve dhe kinezeve - te cilat ai i permend ne Librin e Kafsheve.
|
Muamedi a.s
Jusuf el Kardavi
Ebu Shejma
Hadithe
Dijetaret Musliman
Kuorizitete
Tema te Ndryshme
Civilizim
Gjeografi Islame
|
