KONTRIBUTI I MUSLIMANEVE NE SHKENCE

Nga universiteti i Endalusit, nën ndikimin e civilizimit lindorë Islam, i cili u shëndrrua në civilizimin internacional, nga përkthimet Europjane të legjislaturës Islame, lindi lëvizja rilindase Europjane (Renesansa) në shekullin katërmbëdhjetë dhe pas tij. Poashtu lindi edhe një lëvizje e re shkencore, sidomos metoda eksperimentale në shkencë.

Feja islame shëndriti me civilizimin e vet, derisa halifi nuk mundë te të merrte asnjë mendim, pa e lëshuar fetvanë Shejhyl - islami, apo myftiu, në bazë të sheriatit. Derisa xhamija ishte xhami (vendtubim, vendkuvendim, vend edukim, vend lutje); derisa imami e luante vërtetë rrolin e imamit (prijsit fetarë, politik, ushtarak, arsimorë dhe edukativ të një xhemati); derisa imami ishte në nivelin më të lartë arsimorë, edukativ dhe moral, sesa xhemati i vet; derisa zeqati ishte zeqtë me plotkuptimin e fjalës; derisa haxhillëku nuk ishte turizëm, por ishte kongres islamik i përfaqësuesve të të gjitha viseve islame; derisa agjërimi nuk bëhej me iftarë e me syfyr, por në radhë të parë me zemër, me shpirtë e me ndërgjegje; derisa kurbani nuk ishte një ceremoni, një adet, por një obligim moral; derisa Kur'ani nuk u lexohej të vdekurve për shpirtë të tyre, por u lexohej e u spjegohej njerzve për së gjalli, në mënyrë që frytet e Kur'anit t'i shfrytëzojë në këtë botë; derisa ekzistonte toleranca dhe harmonia fetare, bota islame kishte epërsi në çdo pikëpamje mbi botën e krishterë. Kjo periudhë e artë ishte njëmijëvjeçare, deri në fundin e shekullit XVII, kurse nga shekulli XVIII e deri në ditët tona, bota islame është duke përjetuar një krizë, përkundër botës së krishterë, e cila duke i përvetësuar disa nga parimet e islamit, ajo mu në këtë periudhë historike, u përtri, u ringjall dhe arrijti prosperitetin e saj. Kështu për së afërmi u bë një rrokadë, krishterizmi u shëndrrua në islamin modern, kurse islami u shëndrrua në krishterizmin primitiv. ¹

Historianët e Grenadës, kanë shënuar se Amir Jusufi Bin Islamil, i cili erdhi në pushtet (të Grenadës), pas Muhamed Rabit, ka ngritur punkte arsimore dhe e ka financuar ate në çdo qytet dhe fshat. Kështu çdonjëri kishte mundësi që të ndiqte mësimet në të. Në çdo vendbanim, me 12 ose më shumë banorë, kishte ndërtuar nga një shkollë dhe xhami me shpenzime të qeverisë. Amir Jusufi, u mbështet fuqishëm në një dihciplinë të promovuar me ushtrimin e namazit. Namazi kolektiv i së premtes ishte shumë i rëndësisëm, andaj u bë detyrim (ligjor) i obligueshëm për çdo musliman. Dita e xhuma ishte ditë pushimi, ditë ibadeti, ditë e vizitave të të sëmurëve, ditë argëtimi. Nëse sëmundja apo paaftësia, e pengonte ndonjërin për tu prezentuar në xhematë, tërë xhemati e ndjejshin vehten të obliguar që ta vizitojnë. Qytetarët e pasur dhe bëmirës, ishin të obliguar me dekretin mbretërorë, të interesoheshin për njerëzit e paaftë dhe për sigurimin e vendbanimeve të tyre. Kur vdiste i zoti i shtëpisë së ndonjë familjeje, icili e lente ate pa mjete të nevojshme për ekzistencë, atëherë zyrtarët e regjistronin atë rast dhe që nga ai moment, shteti merrte përgjegjësinë për atë familje. Historia nuk shënon ndonjë kohë kur varfërija, papunësia dhe urija, janë të panjohura, veç kohës së sundimit të Amir Jusufit në Grenadë për 20 vjetë të sundimit të tij. .Derisa një ditë, kur masa e popullit të Grenadës, zente të falte namazin e Idul Fitrit (bajramit të ramazanit) një agjent i mbretit të Krishterë (fqinj), nxitoj nga turma dhe i dha një goditje vdekjepruse Amir Jusufit.

Kordoba në mesjetë kur arrijti qyteterimin Islam kishte 1.000.000 banorë, 200.000 shtëpi, 600 xhami, 80 institucione mësimore dhe librarinë publike me më shumë se 600.000 volume.² Thënë ndryshe ajo ishte qendra më e madhe kulturore në Europ.³ Prej vetë intelektualve të krishterë, thuhet se kultura Islame ka patur ndikim mjaft të madh në gravitimin e dijetarëve më të njohur të krishterë. Bile roli i ipeshkëve, ka qenë që me mesazhin e veprave Islame ta shëndrrojnë në mesazh të krishterë.⁴

Muslimanët ishin ata që e bartën thesarin e filozofisë Greke në Perëndim. Me frutet e kontributit të tyre, Sot shërbehet Europa. Qyeteti HEREFORD gjatë shekullit XI ka qenë qendër e vërtetë Angleze për studime arabe. Pak më vonë mund të thuhet se përkthimi i Kur'anit, i inicuar nga Petri i Madh (1155), i ka nxitë përkthyesit e mëvonshëm, të përkthejnë nga filozofija, sidomos në qytetin TOLAND, sepse veprat e filozofisë, ishin më të preferueshme. Pas shkatrrimit të Perandorisë Romake, janë njohur vetëm një ose dy vepra të Aristotelit, por nga viti 1125, e këndej, u gjetën përkthimet e disa veprave të Aristotelit nga Boethiusi që deri atëherë njiheshin si të humbura. Me këtë rast, janë bë edhe ngatrresa, sepse libri që njihet me titullin "TEOLOGJIA" e Aristotelit, i është mveshur Aristotelit, sepse përndryshe është i Platonit. Pastaj "LIBER DE CAUSIS", përmban një pjesë nga libri i Perikleut: "Elementatio Theologica". Në të njëjtën kohë në Prendim, kan fillua të përkthehen vepra origjinale të autorëve musliman, si "DE INTELLECTA" e Kindiut (873 - 270 H) dhe "DE INTELLECTA" e Ebu Nasër El Farabiu, si dhe me veprat e tij "DE SCINETIS", "DE ORTU SCINETIARIUM", pastaj veprat e Ibni Sinasë, e sidomos ato të Teologjisë, "libri mbi shpirtin", veprën e Gazaliut: "Qëllimet e Filozofëve", dhe "BURIMI I JETES" së Ibni Xhebruilit ë njihet me emrin Avicebron (1508 / 450 H).M. Gibson thotë se libri "DE ANIMA" i Gundisalvit, paraqet fillimin e depërtimit të mendimeve të Ibni Sinaut ndër intelegjencën e krishterë. Gjatë shekullit XIII / 7 H, një depërtim i këtillë vërehet edhe në veprat e Williamit nga Auvergne (1249) në veprat e priftërve të njohur françeskan e që ishin Profesorë në Univerzitetin e Parisit. Aleksandri i Halesit (1245), Jean De la Rochele (1245), St Bonavantura (1274). Tek françeskanët Anglez: Robert Gaorseteste (1254), John Pechkam (1292).Mësimet e Ibni Sinasë dhe të Farabiut, kan ndikuar edhe në idetë e Roxher Bejkonit, sa që teorija e tij mbi shenjtërinë e papës, është identike me teorinë e Ibni Sinasë mbi hilafetin.Gjithashtu në veprat e Toma Akvinskit gjejmë huazime të mëdha nga veprat e Sinasë, në formulimin e elementeve, metodës dhe terminologjisë.Ibni Rushdiu, si përkthyes i njohur i veprave të Aristotelit, në prendim e merr titullin "komentator par excelence". Në vitin 1210, idetë e tija u ndaluan në Univerzitetin e Parisit. Veprat e tija depërtuan më vonë, të cilat në fillim u mirëpriten, nga arsyeja se askush nuk e vërente rrezikun që u kanosej prej ideve të tij.Ata gati i pranuen idetë e tij dhe i mvetësuan, mirëpo kjo ide ishte katastrofale për fenë dhe shkencat e saja (krishtere në Prendim), sepse simbas mendimit të tyre, feja dhe shkencat e saja mund të jenë në kundërshtim, me intelektin në pikat elementare.Rreziku i madh është se Ibni Rushdiu, psikologjinë e mësuesit të tij, e komentoi në mënyrë materjaliste... Kur Ibni Rushdiu më ishte harruar në vendet Islame, veprat e tija botoheshin në Veneci (1481, 1482, 1484, 1489, 1500). Kompleti i tij ribotohet më 1553, 1557. Përveç botimeve të Padovës në shekullin XVI, kan dalë botime të reja dhe në Napoli, Bolonjë, Paris, Lion, Strasburg etj, mirëpo pas vitit 1580, numri i lexuesve të veprave të Ibni Rushdiut bie. Veprat e tija ribotohen më 1608, në Gjenevë, por i mbulon pluhuri i biblotekave.⁵

Krahas ndikimit të Ibni Sinasë dhe Ibni Rushdiut në filozofinë e prendimit, duhet të cekim edhe veprën e Ebu Bekr Ibni Tufej - lit: "HAJJ IBN JAKLLAN" (1185 / 581 H). Autori me anën e një lloji të posaçëm të shkrimit filozofik që njihet në latinisht si "PHILOSOPHUS AUTODIDAKTUS" ka dashur të bëjë harmonizimin e intelektit dhe të fesë. Protagonisti i ngjarjes Haj Ibn Jakdhani, fëmijë pa babë dhe pa nënë, i lënë në një ujëdhesë të shkretë të Oqeanit të Indisë, për të cilin kujdeset ta ushqejë një drenushë, fillon të rritet dhe gradualisht ta kuptojë jetën përreth, ti zbulojë ligjet e natyrës, derisa më në fund arrinë të besojë në ekzistimin e Allahut, Krijuesit të botrave, pra arrinë të kuptojë të vërtetat e fesë. Kjo vepër konsiderohet si margaritarë i letërsisë Arabe, e cila ka arrijtë sukses shumë të madh në Prendim.Në shekullin XIV (8 H), është përkthyer në hebreisht, kurse në gjysmën e dytë të shekullit XIV (8 H), është përkthye në gjuhën Latine nga PICO DELA MIRANDOLLA (1494). Më 1671, në latinisht është përkthyer edhe një herë nga EDVARD POCOCK THE YOUNGER e është ribotuar në vitin 1700. Pastaj nga latinishtja në anglisht e ka përkthyer G. KEITH (1674) ithtarë i sektës "QUARKEZ" icili këtë vepër e ka vlerësue si përforcues i besimit. Në gjuhën holandeze, është përkthyer nga një person anonim (diku 1672 - 1701). Më 1726 është përkthye në gjermanisht. Ka përjetuar shumë përkthime deri më 1900 PONS BOIGUES, e përktheu në Spanisht dhe GONZALES PALENCIA (1934). Rusisht e ka përkthyer J. KUZMIM (1920). Studjuesit e kanë vlerësuar se shkrimtari i tregimit "ROBINSON KRUSO" i DANIEL DEFO-së është inspiruar nga "HAJJ IBN JAKDHANI".⁶

Astronomi

Në vitin 1509, astronomi i njohur gjerman Johanes Kepler botoj një artikull, në të cilin konkludoj se "jo vetëm planetet rrotullohen reth diellit në menyrë eliptike, por edhe reth boshtit të tyre me një shpejtësi të caktuar." Kjo e arritur shkencore, i mundësoj Evropjanëve që t'i spjegojnë shum misteri të mekanizmit në sistemin solarë dhe shëndrrimin e natës në ditë. Sa i përket natës dhe ditës, Kur'ani e përdorë foljen arabe "kawara", të cilën e spjegon se, shëndrrimi i natës në ditë apo i ditës në natë, ka të bëjë me lëvizjen apo rrotullimin e tokës rreth boshtit të vet: "Ai krijoj qiejt dhe tokën me qëllim të caktuar. Ai natën ja mbështjell (vendit të) ditës dhe ditën ja mbështjell natës; Ai nënshtroi diellin dhe hënën, që secili lëvizë deri në një afat të caktuar, pra Ai është ngadhnjyesi, mëkatfalësi". (Kur'an 39:5) Dhe pastaj: "Ai është që krijoj natën e ditën, diellin e hënën, dhe secili prej tyre noton në orbitë" (Kur'ani 21:33). Në këtë mënyreë, Zoti i madhëruar, na ka dhënë spjegime të qarta lidhje me trupat qiellorë, të cilët qarkullojnë në orbitë dhe kështu formohet dita dhe nata. Shekuj me radhë shkenctarët dhe filozofët Europjan, kan qenë të mendimit se toka nuk lëvizë fare, por qëndron në mes tëgjithësisë, kurse të gjith planetet tjera (bashkë me Diellin) sillen rreth tokës. Në Prendim, kjo teori e gjeocentrizmit ka ekzistuar pa kurrfar mohimi, prej kohës së Ptolemeut (në shekullin e II-të p.e.r), e deri në shekullin XVI, kur Nikolla Koperniku e vërtetoj, se toka sillet rreth diellit. Disa shekuj më parë, muslimanët e kan njohur këtë të vërtetë shkencore, dhe ate përmes Kur'anit. E gjith çka u është dashur atyre është vështrimi i asaj të vërtete Kur'anore. Studimi për një musliman të vërtetë është obligim me të cilën Allahu e ka ngarkue njeriun të studjoj përbërjen (krijimin) e tij, në mënyrë që të kuptojë botën fizike, botën e mbrendshme dhe qëllimin e jetës në këtë planetë. Shenjat për të arrijtur deri te kjo njohuri, janë shumë të qarta.

Fakti se dielli është burimi i vetëm i dritës, kurse hëna është vetëm një trup qiellorë që e reflekton këtë dritë, sot është një evidencë e pamohuar. Para katërmbëlljetë shekujve, Allahu (xh.sh), e përshkruan dritën e Hënës si "monier", e cila ka kuptimin e reflektimit apo të huazimit, derisa Diellin e krahason me një llomë ndriçuese "wahaj" ose "siraj". Abdul Vafi zbuloi ndrrimin e tretë të hënës, 600 vjetë para Tycho Brachesë. Tabelat e Toledos, që besohet të kenë për autor Ibrahim Az - Zarkaliun, që i referohen lëvizjes së planeteve, qëndruan një kohë të gjatë themel i astronomisë Europjane.Al Biruni, ekspozoi hipotezën, se toka e jo qielli, rrotullohet rreth boshtit të vet.Ibn Baxha, madje parashihte mundësinë që rruga e planeteve të ketë formë elipsi, e jo formën e rrethit.⁷

Astronomët musliman si El Kindi, El Farabi, Ibn Sina, Ibn Hamza, Ibn Tufejl etj, Astrologjinë dhe të shikuarit FALL HIROMANI me ndihmën e yjve e kan konsideruar "marrëzirë pa argumente dhe pa analogji. Ibn Hazën, shkruan se yjet nuk paraqesin kurrfar ngjarjesh lidhje me ardhmërinë, e poashtu nuk ka ndikim në punën tonë, nëqoftëse në këtë nuk nënkuptohet ndikimi natyral i tyre te njeriu në sipërfaqën tokësore dhe ujore. Shumica e astronomëve musliman, astronominë e kanë konsiderue më tepër si matematikë të bazuar në vëzhgime dhe llogaritje. Xhabir Ibn Efleh, në veprën "ASTRONOMIA" paraqiti vërtetime se Marsi pas Hënës dhe Venerës është trupi qiellorë më i afërti prej tokës. Sipas pohimit të vetë Kopernikut, gjatë përpunimit të lëvizjes së trupave qiellorë, ai ka patur në dorë veprën e Xhabir Ibn Eftehit.

Vepra e Ebu Is'hak Betrugjit, ka arrijtur të tundë kuptimet e Ptolomeut, dhe në këtë mënyrë ai i ka kontribue Kopernikut të rrëzojë sistemin gjeocentrik, i cili shekuj me radhë konsiderohej si i saktë. Vepra e Betrugjit, është përkthyer në gjuhën latine nga Mishel Skot (1217) dhe e botuar në Bilonjë më 1220.

Shumica mendojnë se Newton-i, ka shfrytëzuar veprat e El Kahviut (të përkthyera në gjuhët Europjane), gjatë themelimit të llogaritjes diferenciale dhe integrale.Shumë prej planeteve u zbuluan nga muslimanët dhe u emruan prej tyre në shkencën e astronomisë. Sa për ilustrim ja disa prej tyre: Alchernar, Aldebran, Deneb, Algol, Fornex, Fomalhaut, Betelgeuse, Rigel, Sirius, Mira, Altair, Taurus, etj.⁸ Njohja e Astronomisë si shkencë ishte e domosdoshme për caktimin e kohës së disa ceremonive fetare, si përshembull koha e namazit, koha e agjërimit, caktimi i drejtimit të Kibles, etj. Abdurrahman Es-Sufi ka shkruar një vepër të madhe të ilustruar për yjet e palëvizshëm, të cilat gjenden mbi 1420 dhe planete të ilustruara në formë të njerzve dhe të kafsheve, emrat e të cilëve edhe sot gjenden në përdorim, si: Arusha e madhe, Arusha e vogël, peshku, virgjëresha, etj. El Kindi, zë vend si astronom më i njohur në shekullin e mesëm. Bile Italiani Xherollamo Kordano (1501-1576) si matamaticjent, mjek astrolog dhe filozof i natyrës, sicili ka dhënë formulën për zgjidhjen e shkallës së tretë, El Kindin në mesin e 12 personaliteteve gjeniale, të cilët janë paraqitë në botë. Es-Sufi, sipas SARTONIT është Astronomi më i njohur në botë. Ibni Jonusi ka shkruar tabelat e njohura të Astronomisë, ka vëzhguar të zënunit e Diellit dhe të Hënës dhe ka zbuluar ligjin e Oshilimit të tij, si dhe mundësinë e aplikimit të lavjerrsit në matje të kohës, disa qindra vjetë para Galileut.

El Batani, përveç tabelave astronomike, në bazë të Diellit ka llogaritë gjatësinë e vitit diellorë dhe ka vërtetuar mundësinë e zënijes së plotë të Diellit, ecila shkaktohet kur ndërmjet saj dhe tokës është hëna. Ai ka dhënë edhe konstribute tjera të shumta në fushën e astronomisë. Shkenctarët musliman kan matë gjetësinë e meridianit të tokës, kan regjistruar barasditën pranverore dhe vjeshtore, kan caktue dimensionet e planeteve dhe largësinë ndërmjet tyre para Galileut, Keplerit dhe Kopernikut.⁹

Hidrologji

Filozofi i njohur Greke Aristoteli, ka menduar se avulli prej tokës kondenzohet në shpellat e bjeshkëve të ftohta dhe kështu formohen liqejt nëntokësorë. Në shekullin e shtatë (p.e.r) një filozof tjetër i quajtur Talesi nga Miletusi, besonte se stërpikat e ujit nga sipërfqet e oqeaneve, mblidhen dhe me anën e erës ngriten mbi tokë dhe shëndrohen ne rreshje atmosferike. Më vonë, dietari i njohur Bernard Palissy, e prezentoj një përshkrim tjetër të qarkullimit të ujit në natyrë. Ai sqaroj se uji avullohet nga nxehtesia e diellit, ngritet lartë në qiell, prej nga formohen mjegullat. Era i shpërndanë nëpër kontinente dhe kështu kondenzohet dhe formohet shiu. Shiu mblidhet nëpër lumej e liqej dhe nëpërmes burimeve kthehet sërish në oqeane. Sot, bile edhe fëmijët e shkollave fillore e dijnë këtë fenomen, kurse, në kohën e Muhamedit (a.s), kjo ide e përhapur ka qenë e trajtuar më tepër si spekulim, se sa fakt i vërtetë. Mu në atë kohë Kur'ani tregoj: "A nuk e ke parë se si Allahu drejton retë, pastaj i bashkon i bën grumbull ato dhe atëherë e sheh shiun se si rrjedh prej tyre. Ai lëshon prej së larti, nga retë e mëdha si kodra breshër dhe me të godet kë do, e ja largon atij që do. Shkëlqimi i vetëtimës së dritës së resë, gadi se s'të merr të të parit" (Kur'an 24:43). Shum versete Kur'anore flasin për këtë të vërtetë, por ata nuk përqëndrohen vetëm aty. Ata flasin gjithashtu edhe për ndrrimin e stinëve: "A nuk e sheh se Allahu lëshon ujë nga qielli dhe atë e shpërndanë në tokë nëpër burime, mandej me të mbijnë bimë të llojeve dhe ngjyrave të ndryshme, pastaj ajo thahet dhe ti e sheh atë të zverdhuar dhe pastaj e bënë atë të llomitur. Ska dyshim se në këtë ka argument për të zotët e mendjes." (Kur'ani 39:21) "Nga argumentet e Tij është edhe ajo që ua dëfton vetëtimën dhe si frikë e edhe si shpresë, dhe nga qielli lëshon shi e me te e ngjallë tokën pas vdekjes së saj. Në këtë ka argumente për një popull që di të mendojë" (Kur'ani 30:24).

Biologji

Kur'ani është shpallur 600 vjetë përpara se shkencetari musliman, Ibn Nafis, e zbuloj qarkullimin e gjakut dhe 1000 vjetë para se William Harvey e sqaroj detalisht para shkenctarëve Prendimorë. Kur`ani gjithashtu përmendi edhe procesin e tretjes së ushqimit dhe shpërndarjen e materjeve ushqyese: "Ju edhe në kafshët keni mësim (përvojë). Ne nga një pjesë e asaj që e kan në barqet e tyre mes ushqimit të tyre dhe gjakut, ju japim të pini qumshtë të pastër, të shijshëm (të lehtë) për ata që e pinë" (Kur'an, 16:66). Kur'ani tutje vazhdon të na njohë me botën që na rrethon. Krijimi i njerëzisë, mund të vërehet në secilën qenje individuale. Ajetet Kur'anore, sa i perket fekondimit dhe zhvillimit embrional të qenjes njerëzore, janë të çuditshme për shkenctarët e kohës sonë: "Dhe Ai është që krijoj llojet, mashkullin dhe femrën. Nga pika e farës që hidhet". (Kur'an, 53:45-46). "Pastaj atë e bëmë pikë uji në një vend të sigurtë" (Kur'an, 23:13). "Lexo! me emrin e Zotit tënd, icili krijoj (çdo gjë). Krijoj njeriun prej një gjaku të ngjizur (në mitrën e nënës)" (Kur'an, 96:1-2). Më pas, atë pikë uji e bëmë copë gjaku, e at gjak të ngurtë e bëmë copë mishi, e atë copë mishi e shëndrruam në eshtra dhe eshtrave ua veshëm mishin, pastaj atë e bëmë krijsë tjetër (me shpirtë). I lartë është Allahu më i miri krijues" (Kur'an, 23:14). Embrioni gjatë zhvillimit, kalon nëpër faza, ku shumica janë disproporcionale. "O ju njerëz! nëse dyshoni për ringjalljen, atëherë (mendoni krijimin tuaj që) Ne u krijuam ju prej dheu, pastaj prej uji, pastaj prej një gjaku të ngjizur, pastaj prej një sa kafshatë mishi që është krijesë e formuluar ose e pa formuluar, në mënyrë që t'ju sqarojmë. Ndërsa atë që dëshirojmë nNe, e përqëndrojmë në mirët deri në një afat të caktuar, e mandej u nxjerrim foshnje dhe ashtu e arrini pjekurinë tuaj. Ka që dikush prej jush vdes heret, e dikush të jetojë deri në pleqëri të thellë, në mënyrë që të mos dijë asgjë nga dija që ka patur. E ti e sheh tokën e tharë të vdekur, e kur Na ja lëshojmë asaj ujin, ajo gjallërohet, shtohet dhe nga të gjitha llojet rritë bimë të këndshme." (Kur'an, 22:5). "Mandej, Ai e formëson atë (në barkun e nënës) dhe nga ana e vet i jep shpirtin atij dhe Ai është që juve u pajisë edhe me dëgjim, me të parë e me zemër, e pak send është ajo që ju falënderoni".(Kur'an, 32:9).

Fizikë

Kur'ani parasheh edhe fazat e zhvillimit njerzorë. Ai na jep dituri mbi fluturimet kozmike, dhe thotë: "O turmë e xhinëve dhe e njerëzve, nëse keni mundësi të dilni përtej kufijve të qiejve e të tokës, depërtoni pra, por nuk mundeni vetëm me ndonjë fuqi të fortë". (Kur'an, 55:33). Tani duhet të jemi të vetëdijshëm se organizmi i çuditshëm i lindjes, mekanizmi i pakufishëm natyrorë, zhvillimi i jetës në tokë e të gjitha të tjerat të ngjajshme me kto, nuk janë vetëm një koincident. Shkenctarët duke u zhytur edhe më thellë në nënbotën e atomit, apo mësheftësitë e gjithësisë, arrijne horizonte të reja të diturisë. Kështu ato konfrontohen me pyetje të cilat më parë janë konsideruar vetëm si çështje të botës fetare. Shkenca, si një formë relative e diturisë, asnjëherë nuk do të jetë në gjendje tu përgjigjet të gjitha këtyre pyetjeve. Mirëpo, duke realizuar të vërtetën që Kur'ani përmban, ne do të mundemi të arrijmë njohuri të pazbuluara, duke hulumtuar për dituri shkencore. Para më shumë se 14 shekujve, njeriu nuk i ka njohë faktet shkencore për të cilat flet Kur'ani. Athua, çka përmban tjetër Kur'ani për të na ofruar në fushën shekncore? Athua, çfarë do të mund të zbulonin pasardhësit tanë nga Kur'ani që për sytë tonë është misterioze dhe e pakuptueshme? Ky realizim, do të bëhet duke qenë të vetëdijshëm se jeta është e mvarur apo e ndërlidhur me gjith diturinë fetare dhe spirituale. Ajetet Kur'anore janë zbulimet më të reja të një tradite të gjatë të mençurisë së zbuluar. Pra, të gjitha zbulimet e mistereve ende të panjohura, mund të bëhen vetëm nëpërmes studimit të pandërprerë shkencorë.

Matematikë

Në kohën e rregullimit të mardhënijeve brenda shtetit Islam prej Kinës (në lindje) e deri në Francë (në prendim), shkenctarët Islam menjëherë filluan përkthimet e veprave nga kultura greke, romake, indiane, kopte,aramejase dhe hinduse. Kalifi HARUN ER-RESHID ka marrë haraçin në libra, ndërsa kalifi Al Me'mnun peshën e veprës së përkthyer e ka paguar me ari. Në fillim, në qendër të venmendjes ishin përkthimet, ndërsa më vonë erdhi periudha e krijimit origjinal në lëmenjt e ndryshëm shkencorë. Kan folur për evolocionin, krijimin dhe zhvillimin e jetës si dhe ndikimin e mjedisit në qenijet e gjalla. Për këtë, disa shekuj para Lamarkit dhe Darvinit kan shkruar Ibn Maskavej, Ihvan As-Safa dhe Ibn Haldun. Kan caktuar ligjin e përgjithshëm të gravitetit dhe kan precizuar kuptimet themelore të mekanikës, shpejtësinë, peshën dhe hapsirën, edhpse këto më vonë i janë përshkruar Njutnit. Eshtë vërtetuar historikisht se për këto kanë shkruar Al Hazin e shumë të tjerë me qindra vjetë para Njutnit. Ibn An-Nefis, disa shekuj para Herit, ka sqaruar qarkullimin e vogël të gjakut, ndërsa Ibn An Hejsem natyrën e dritës, shpejtësinë dhe ligjin e thyerjes së saj, shumë më heret se shkenctarët Europjan.

AL HAVARIZMI ndër të parët ka përdorur numrat në matematikë, në vend të llogaritjes shkrimore (me shkrim). Ai ka caktuar dy seri të numrave. E PARA: është e njohur me emrin, si numra Indian, ndërsa kjo e dyta përdoret në pjesën Prendimore, arabe dhe Europjane. El Havarizmi, ka sistematizuar deri atëherë diturinë e shpërndarë nga matematika, duke ja vënë themelet kështu matematikës dhe algjebrës. Nëse gjeometria është greke, atëherë pa dyshim trigonometria është arabe. Me përdirimin e Sinusit, ata kan zgjedhur shumë probleme të trigonometrisë, duke lidhë mardhënijet në mes sinusit dhe tangensit. El BEJRUNI ka shkruar shumë vepra në lëminë e trigonometrisë. EL BEJRUNI, në mënyrë shum precize ka caktuar peshën specifike të 18 metaleve deri te decimalja e katërt, ecila nuk ndryshon prej llogaritjeve më të reja, kur janë zbuluar instrumentet më të përsosura. ER RAZI ka përshkruar 25 instrumente të metalit dhe të qelqit të cilat kanë qenë të njohura deri atëherë. EL IDRISI, EL HAZIN, EL BEJRUNI kan caktuar ligjet themelore të gravitetit. El Hazin gjithashtu ka konstruktuar aparatin për matjen e peshës së trupave në ujë dhe në ajër. El Bejruni ka konstruktuar aparatin për përfitimin e peshës specifike të shumë mineraleve, lëngjeve dhe trupave të cilat treten në ujë. Ibn Junusi ka konstruktuar lavjerrsin të cilin astronomët arab e kanë përdorur në eksperimentet e tyre. Kan matur shtypjen atmosferike dhe kan dijtur se trupi është më i lehtë në ajër sesa në tokë. Shkenctarët arab kan shkruar gjithashtu një numër të madh veprash nga biologjia, mineralogjia, astronomia, gjeometria, mjekësia, muzika etj. Shkenctarët arab në këtë mënyrë kan vendosur themelet e metodave të reja të metodologjisë së punës kërkimore dhe shkencore. CAGORI, thotë: "Ne Europjanët mendojmë se kemi dhënë dhe se kemi vërtetuar shum teori shkrime dhe mendime, por në fund prapë konstatohet se arabët në to kanë kaluar shumë më heret. Popujt arabo-Islam kan bajtur flamurin e Rilindjes kulturore disa shekuj me radhë, në kohën kur Europa ka qenë në detin e errësirës. Mendimi shkencorë në periudhën Islame, i dhuroj njerzimit shumë forma të rehatisë, kulturës, mirëqenijes duke i dhuruar mësuesit Al Farabi dhe Ibn Sina...".

Gjeografi

Zgjimi i Europës nga gjumi, filoj me përkthimet e gadi të gjitha veprave, nga gjuha arabe në gjuhën latine. VASCO DE GAMA, lundroj rreth Afrikës dhe arrinë deri te Arkipelagu i Malezisë. Kapiteni i anijes në këtë rrugë ishte IBN MEXHID. KRISTOFOR KOLOMBO, duke kërkuar rrugën për Indi, Arrijti në Amerikë.Në vitin 921, Ibn Fadlan ishte në Bullgari ku bëri përshkrimin e parë me shkrim, që ekziston edhe sot. Përshkrimet ishin lidhur me poziten gjeografike, popullsinë dhe mënyrën e jetës në at vend. Al Biruni ka qenë i pari që i dha emrin lumit Angara dhe përshkroi popullaten e Krahinës së Baikalit në Siberin Veriore. Ai ka dhënë informata edhe rreth Afrikës së jugut dhe Mozambikut.Ai shkoi në Indi, studjoj gjuhen sanskrishte artin dhe shkencen Indiane dhe shkroi librin KHITAB UL-HIND. Muhallabi, ka qenë autor i punimit gjeografik që kishte të bënte me Sudanin. Ai ishte autor i librit që ishte libri i parë që bënte fjalë për kët vend, në vitin 985. Sulejman Tajir në vitin 851, udhëtoi në Indi dhe në Kinë. Në indi pak më vonë udhëtoi edhe Ibn Hawqal. Kurse Ibn Khurdadhih e spejgoi Indinë dhe poziten gjeografike të saj në detaje. Ibn Rustah është autor i ENCIKLOPEDISE shtat volume prej të cilave jan marrë me gjeografi Kjo enciklopedi sot gjendet në Muzeun Britanik dhe ka qenë e publikuar në vitin 903 (290 H).¹⁰ Ahmed Sahl b.Hisham al Marvazi ka qenë ndër të parët që ka bërë hartat gjeografike dhe ka përshkruar poziten gjeografike të Kinës, Indisë e disa vendeve tjera të Lindjes. Ka vdekë më 934.¹¹ Kontribuesit tjerë në gjeografi janë: Al Masudi : udhëtoi dhe përshkroi Indin, Kinën, Ceylon, Kankan, Malabar, Zezibar, Detin Kinez, Madagaskar Uman... Al Istakhri: bëri harten e shteteve duke e ngjyrosë secilin shtet me ngjyra të ndryshme (Viti 951) Al Haik: gjeograf dhe astronomer më 945 ka shkruar gjeografinë e Arabisë Al Maqdisi: gjeograf shum i njohur edhe në prendim (lindur në Jerusalem më 947) Jaihani, Hamadani, Balkhi, gjeograf të njohur. Al Bakri: (Spanjë 1040) Botoi fjalorin e njohur gjeografik. Muhamed Al-Tariqi: shkroi për Afriken e Jugut Al Munajjim: fjalorin gjeografik që spegonte të gjitha qytetet, poziten gjografike, popullsinë, ekonominë etj. Ibn Jubair Al-Kinani: shkroi librin shum të rëndësishëm "Udhëtimet e Ibn Jubairit". Ibn Said al Maghribi ka bërë harten klimatike atëherë të vendeve të njohura. Al Idrisi (1099) ka bërë harten e botës dhe ka qenë personalitet i njohur në shkencen e gjeografisë. Emrat tjerë të njohur në shkencen e gjeografisë i përmendim shkurtimisht: Abul Fida (1273), Hamdullah Mustawfi (1340), Al Damishqi (1327), Abdul Razzaq (1413), Amin Ahmad Razi, Harun B.Ali (ka projektua instrumentet e parë astronomik), Maslama al-Majriti (1007) ka bërë tabelat gjeografike. Umar al-Marrakushi (1230), etj, etj.

Oftalmologjia Merita e oftamologëve arab (specijalistë për sëmundjen e syrit), vërtetë është e madhe. Njëra nga punimet e rëndësishme (të shquara) klasike me emrin: "OFTALMOLOGJIA MEMORIALE" e shkruar nga Ali Ibn Isa (viti 1000 i erës sonë), është i hartuar nga materjali grek: "DHJET LIDHJET E SYRIT" të Galenit, icili solli njohuri të reja. Në librin për kalifin, (i shkruar rreth vitit 1260), përmenden 18 punime të bëra në oftalmologji, ndërsa punimet greke që nga Hipokrati e deri te Paulusi (periudhë kohore kjo e 1000 vjetëve), janë të shkruara vetëm 5 vepra, në këtë lëndë. Të gjitha veprat tjera që i kan shkruar muslimanët mbi oftalmologjinë, janë afro 30. Veprat më të rëndësishme janë shkruar nga specjalistët e sëmundjeve të syve, dhe 14 sosh ekzistojnë edhe sot. Vepra më komplete e Ali Ibn Isa, është "TEDHKIRETUL KANHALIJN" (Ditari i mjekut të syve), vepra më e mirë lidhje me sëmundjet e syve. Kjo vepër u përkthye dhe u komentue në gjermanishte më 1904, nga Hirschbergu dhe Lipperti. Më 1936 u përkthye në gjuhën angleze nga Casey Wood. Përkthimi i parë i këtij libri u bë në gjuhën persishte, e pastaj në gjuhën latine, dhe u publikua në venedik më 1497. Abdul Hasan Ahmed Ibn Muhamed Al Tabari, në veprën e tij "KITABUL MUALEXHETUL BUKRATIJJA" (Libri mbi mjekimin hipokratian) ka shkruar vështrime të gjata mbi sëmundjen e syve, vepër kjo që fatkeqësisht nuk ekziston më. Ammar Ibn Ali nga Mosuli, sukseset e tija më të mëdha i arrijti rreth vitit 1010, me librin "KITABUL MUNTAK HAB FI LLAXHUL AJN" (libri i opcijoneve për mjekimin e sëmundjeve të syve). Libri i tij ka të bëjë me anatominë, patologjinë dhe gjasht rasteve të operimit të kataraktit dhe rastin neuristik optik.! Ammari ka shqyrtuar 48 sëmundje të syve në një vepër të vogël prej 1500 fjalësh. Ky dorëshkrim (nr 894) gjendet në bibloteken ESCORIAL të adridit në Spanjë. Kjo vepër është përkthye në hebraisht (shek. XVIII) dhe në gjermanisht (1905).Ammari, ishte i pari që kishte bë operimin e kataraktit me anë të thithjes, duke përdorur një gjilpërë me zgavërr, të cilën e fuste në "limbus". Ky llojë operacioni aplikohet edhe sot (në raste të tilla). Në Europë nuk është dijtë për këtë llojë operacioni, deri në fund të shekullit XVIII.

Abu Ruh Muhammad Ibn Mansur Bin Abdullah, i njohur si AL XHURXHANI, mjek i shquar nga Persia, sukseset e veta i arrijti rreth vitit 1088 në veprën "NUR UL AJN" (Drita e syve), në dhjet volume. Vetëm volumi i shtatë, përshkruan rreth 30 operacione të syrit. Në këtë vepër bën fjalë për anatominë dhe fiziologjinë e syrit; për sëmundjet SCLERAL dhe CORNEAL, për problemet e kapakëve të syve, paralizën e nervit të tretë, ç'rregullimet e qarkullimit të gjakut, toksikimin për sëmundjet shëruese dhe joshëruese dhe metoda për shërimin e tyre, kirurgjisë së syve, për anastazionin që e kanë përdorë mjekët e syve, etj. Një emër tjetër që përmendi Hirschberg, në ligjëratën e tij të mbajtur në "Asociacion American", të medicinës më 1905 ishte EBU MUTARIE nga Sevila (e Spanjës), icili sukseset e tija i arrijti rreth shekullit XI, specijalist i sëmundjeve të syve, icili njëkohësisht ishte edhe vezir. Fatkeqësisht, veprat e tija sot kan humbur pa gjurmë.

MUHAMMED IBN KASSUM IBN ASLAM (AL GHAFIQI) /... - 1165/ i cili veproj në shekullin XII, në vepren e tij të njohur "AL MURSHID FIL KHUL" (Udhërrëfyes i drejtë në oftalmologji). Përveç sëmundjeve të syrit, ky jep të dhëna edhe për kokën dhe sëmundjet e trurit. Ky jep shënime, edhe për instrumentet që janë përdorë në kirurgjinë e syve. Ajo që filloj të lulëzojë në fillimin e shekullit XX në Amerikë dhe në Europë, është bërë në shekullin XII në Spanjen muslimane. KHALIFA IBN AL MAHASIN nga Halebi (Aleppo) i Sirisë më 1860, shkroi një libër prej 564 faqesh në të cilin përshkruan dhe jep skica të ndryshme të instrumentave kirurgjike, duke përfshi 36 instrumenta për kirurgjinë e syve. Ai gjithashtu shqyrton lidhjet midis syrit dhe trurit. Shkruan edhe për 12 lloje të operacioneve të kataraktit.

SALAHUDDIN IBN JUSUF nga Hammah (Siri) më 1290, shkrou vepren "DRITA E SYVE", në të cilën bën fjalë, mbi teorinë optike të të pamunit.

IBN HEITHEM (965-...) ishte i pari që spjegoj se të pamunit është i mundësuar për shkak të përkthyerjes së rrezeve të dritës.Që nga viti 800 - 1300, bota Islame pati jo më pak se 60 specjalist të syve (me famë). Autorë të veprave dhe monografive, lidhur me oftalmologjinë, ndërsa në Europë para shekullit XX, as që është dëgjuar për ndonjë mjek të syve.Sipas revistës së Asociacionit Amerikan të Medicinës (viti 1935), në librarinë e Vatikanit, është një dorëshkrim nga Ibn Nefisi (...-1288) me titull: "KITABUL MUHAZ FI TIBB-IL AJN" (libër koreksionesh në medicinën e syve). Ky libër përmban përshkrimin e syve të shtazëve dhe vështrimin lidhur me shumëllojshmërinë e ngjyrave të syve të njeriut. Gerard Of Cremona Kaloj në Toledo të Spanjës 40 vjetë (1147 - 1187),të jetës së vet, duke përkthyer veprat e Ar-Raziut dhe Ibn Sinaut.Mjekët arab ishin të parët që parandalonin vërbimin, që nga viti 100 i erës sonë, kur Ar-Razi u bë mjeku i parë icili përshkrou veprimin refleksiv të bebzës së syrit. Gjatë kësaj errësire të plotë në Europen e Mesjetës, ata (Muslimanët) i ndriçuan edhe pishtarët e shkencës sonë (oftalmologjisë) nga Gualdalkuviri (Spanjë), deri te Nili (Egjipt) dhe lumi Oxus (Rusi). Ata ishin mjeshtrit e vetëm të oftalmologjisë në Europen mesjetare.¹²

AL RAZI (vdiq rreth vitit 930 pas Krishtit) qe më i madhi i mjekëve të mesjetës, dhe shërbeu për një kohë si mjeku kryesorë në spitalin e madh të Bagdadit. Al Raziu, në europë i njohur si Rrazes, shkroj 220 vepra medicionale, prej të cilave edhe disa enciklopedi. Shumë prej tyre janë përkthyer në gjuhën latine dhe janë studjuar shekuj me radhë në katedrat medicionale të Europës.

IBNI SINA (i njohur si AVICENA), si dhjet vjeçarë ka qenë hafiz i Kur'anit, kurse si shtatmbëdhjetë vjeçarë mjek. Ka shkruar shumë libra, por më e rëndësishmja është "KANUNI". Kanuni është përkthyer në disa gjuhë, ndërsa vetëm në gjuhën latine ka përjetuar 15 botime, e vetëm një herë në gjuhën hebreje. Më shumë se 600 vjetë, "Kanuni" ka qenë bazë e studimeve medicionale në Europë. Për Ibni Sinanë, Dr Taller thotë: "Njohja e tij e sëmundjeve të psikogjenezës, shkaqeve të sëmundjeve psiqike dhe simpomofologjisë së këtyre sëmundjeve, simboleve të gëzimeve psiqike, ja tejkalon larg asaj që sot i di një mjek mesatarë. Ibën Rushdi në Shkencën Europjane, është radhitur në radhen e filozofëve më të mirë arab. Mbi të, Ernest Renan ka shkruar një studim shumë të mirë me titull "L'AVERROISME" 1852. Kjo është botuar në veprat e zgjedhura të E. Renanit me titull "OUVRES COMPLETES", t III1, 1-365 Paris 1949. Dubrovnikasi Nikola Vuçetiq ka shkruar një komentim mbi veprat e Averrosit, botuar në Venedik më 1580.¹³

Shënimet:

1. DITURIA ISLAME 32/1991

2. FUNK & WAGNALLS NEW ENCYCLOPEDIA Volumi i VII-të. New York 1972

3. Po aty, faqe 97-98

4. Alija Izetbegoviq ISLAM IZMEDU ISTOKA I ZAPADA

5. MUSLIM CONTRIBUTION TO SCIENCE

6. Po aty

7. Alija Izetbegoviq 'ISLAM IZMEDJU ISTOKA I ZAPADA

8. Op. Cit në DITURIA ISLAME 55/1994

9. KONTRIBUTI I MUSLIMANëVE NE SHKENCE nga Abdulhalim Muntanis

10.  Nafis Ahmad: MUSLIM CONTRIBUTION TO SCIENCE Lahore, 1972

11.  Sarton:: INTRODUCTION OF HISTORY OF SCIENCE Volumi i parë, faqe 621

12.  ISLAMI ESHTE DITURI DHE KULTURE Sh. Ahmeti botuar në EDUKATA ISLAME, Nr.1, Prishtinë 1971

13.  Dituria Islame

Muamedi a.s

Jusuf el Kardavi

Ebu Shejma

Hadithe

Dijetaret Musliman

Kuorizitete

Tema te Ndryshme

Civilizim

Gjeografi Islame