|
Perkthyesit e njohurive shkencore ne mesjete.
Dr. A. Zahur
Nga shekulli i dhjete, superioriteti intelektual i arabeve(muslimane) u njoh
ne Evrope. Kristiani i pare qe hapi driten jeshile per nxenien ishte Papa
Silvester i dyte (Gerbert, vdiq 1003 e.r). Ai paraqiti astronomine dhe
matematiken arabe, dhe shifrat arabe ne vend te atyre romake. Shembulli i
tij u ndoq nga shume, vecanerisht Konstantinus Afrikanus ne shekullin e
11-te, dhe peshkopi Raimond (Raimundo) ne shekullin e 12-te. Me pare se
shekulli i 11-te Toledo u be qender per transmetimin e kultures dhe shkences
arabe (islame) ne Evrope. Nje numer perkthyesish lulezuan aty. Nder
shkollaret, qe u grumbulluan aty nga gjithe Evropa, ishin Gerard of
Kremona(1117-1187) dhe Xhon i Seviljes. Perkthyes te tjere te famshem ishin
Adelard i Bath, Robert i Cester, Majkell Skot, Stefenson i Saragozes,
Uilliam i Lunis dhe Filip i Tripolit. Perkthimet e hershme ishin
pergjithesisht ne latinisht dhe disa prej tyre ne gjuhen hebre. Vazhdimesia
e perkthimeve behej nga latinishtja ose hebre ne gjuhet e tjera te Evropes.
Shume perkthyes nuk kishin as zoterim ne gjuhen arabe as njohuri te
mjaftueshme per temen ne fjale. Ata perkthenin fjale per fjale, dhe kur nuk
kuptonin gje, i latinizonin fjalet arabe. Nen mbikqyrjen e Arkdeakon
Domeniko Gundisalvi, dhe bashkepunimin e Jehudit Xhohannes ben David,
shkolla e arkipeshkut te Toledos radhiti ne latinisht nje numur te madh te
punimeve arabe ne shkence dhe filozofi.
Gerard, i cili kujtoi Hunajn ibn Ishak of Toledo, perktheu ne latinisht me
shume se 70 libra arabe me subjekte te ndryshme. Ai u lind me 1114 ne
Kremona te Italise. Shkoi ne Toledo (Spanje) te mesonte arabisht ne menyre
qe te kishte mundesi te perkthente punimet arabe ne latinisht. Gerardi
qendroi atje per gjithe kohen dhe vdiq me 1187 ne Toledo, Spanje (Andaluzi).
Emri i Gerardit shkruhet ndonjehere dhe si Gherard. Ndermjet perkthimeve te
tij ishin pjesa kirurgjikale e Al-Tasrifit te Al-Zahravi (Albucasis, Kitab
al-Mansuri i Al-Rzit (Rhazes) dhe Kanuni i Ibn Sines (Avicenna), veprat e
Banu Musait, komentimi i Al-Birunit mbi Al-Khuarizmin (simbas te cilit
concepti "Algoritem" ka mare dhe emrin), tabelat e Xhabir b. Aflah dhe
Zarkalit. Xhoni i Sevilles nen vezhgimin e Raimondit perktheu pune te
ndryshme te Avicenes, Kusta ibn Luka dhe Al-Farganit.
Gundislavi perktheu Kitab-al-Nafs (Anima), Kitab al-Shifa (sufficentia) te
Ibn Sines, Al-Kulliat (Colliget) komantimin e Ibn Ruzhdit (Averroes) mbi te.
Italiani Plato nga Tivoli, Maikell Skotus, Roberti i Cesterit dhe Hermanus
Allemanus (Teutonicus) kane qene disa perkthyes te tjere te famshem te
shekullit te trembedhjete. Ata lulezuan ne Tarragone, Leon, Segovia,
Pamplona, dhe qytete te tjera veriore te Spanjes. Ne kete menyre dija
spanjolle arabe penetroi neper Evrope. Ajo kaloi nga Toledoja neper
Provenece dhe rruget Alpine te Lorraines, Gjermanise, Evropes Qendrore dhe
Anglise.
Adelardi i Bathit ishte i pari nga nje seri e gjate te shkollareve arabe ne
Angli te cilet udhetuan shume ne kerkim te librave arabe. Adelardi lindi me
1075 ne Bath, Angli. Ai studioi dhe dha mesim ne France dhe vizitoi Sirine,
Siciline dhe Spanjen para se te kthehej ne Bath. Ai u be nje mesues i
mbretit te ardhshem Henri II. Adelardi vdiq me 1160. Ai perktheu vepra te
ndryshme ne Matematike dhe Astronoomi. Midis veprave me te rendesishme qe ai
perktheu ishin tabelat Astronomike te Al-Maxhritit (1126). Adelardi po ashtu
beri edhe nje perkthim latinisht te elementeve Euclidiane nga burime
muslimane. Po ashtu ai perktheu tabelat e Al-Khuarizmit si dhe pune te tjera
mbi abakusin dhe astrolabin. Vepra e tij 'Quaestiones naturales' permban 76
diskutime shkencore qe e kane origjininen ne shkencat muslimane.
Sicilia dhe Spanja ishin dy dyert kryesore te futjes se civilizimit arab (islam)
ne Evrope. Dy "Sulltanet e pagezuar" te Sicilise, Roxher II dhe Frederiku
II, Hohenstaufen, ishin padronet e kultures dhe dijes arabe. (Prezenca
muslimane ne Sicili filloi me 827 C.E., dhe vazhdoi per me teper se 250 vjet,
duke mbaruar me 1901 C.E.). Nga Sicilia frytet e shkencave islame dhe
kultures u shperndane neper Itali permes Alpeve, Lotharingise (Lorrene),
Liege, Gorze dhe Kolonjes. Porta tjeter ishte Spanja permes se ciles shkenca
islame penetroi tutje Pirreneve ne Perendim dhe Jugperendim te Frances.
Orientaliste te ndryshem evropiane si Mirabili, mbasi benin udhetimin e tyre
ne vended muslimane, ngeleshin aq shume te impresionuar saqe me kthimin e
tyre ne atdhe inkurajuan studentet e tyre qe te linin shkollat evropiane dhe
te shkonin ne ato arabe dhe kjo gje solli shume rezultate. Ne fillim te
shekullit te trembedhjete, Evropa Kristiane po mesonte mjekesi, matematike,
fizike, kimi dhe astronomi, nepermjet studenteve qe ktheheshin mbrapsht nga
universitetet e Kordoves, Toledos, Seviljes dhe Granades.
Konstandini afrikan, udhetoi per tridhjet vjet ne tokat muslimane dhe
studioi nen shume mesues arabe (muslimane) Ai perktheu pune te ndryshme
arabe ne latinisht. Konstandini organizoi shkollen e pare mjekesore ne
Salernos. Kjo u vazhdua me hapjen e shkollave ne Montpelier dhe Paris. Duke
ditur se te gjitha veprat shkencore shkruheshin ne arabisht, shume
universitete dhe shkolla Evropiane, perfshi ato te Toledos, Narbonnes,
Napolit, Bolonjes dhe Parisit, ofronin arabishten si gjuhe per tu mesuar ne
menyre qe te shpejtonin procesin e transmetimit te dijes arabe (muslimane).
* * *
Referenca:
1. George Sarton, "Introduction to the History of Science, Vol. I-III, "
Williams and Wilkins, Baltimore, 1927-31, si dhe 1950.
2. Robert Briffault, "The Making of Humanity" Londer, 1938.
3. Thomas Arnold, "The Legacy of Islam," Shtypi Universitar i Oksfordit,
1960.
4. T.Arnold and A. Guillaume, "The Legacy of Islam," Shtypi Universitar i
Oksfordit, 1931.
5. E.G. Brown "Arabian Medicine" Cambridge, 1921.
6. D.Campbell, "Arabian Medicine and its influence on the Middle Ages,"
Londer, 1926.
7. P.K. Hitti, "History of Arabs," Londer, MacMillan, 1956.
8. De Lacy O'Leary, "Arabic Thought in History."
9. A.A. Khairallah, "Outline of Arabic Contribution to Medicine," Beirut,
1946.
10. S.H. Nasr, "an Introduction to Islamic Cosmological Doctrine," Shtypi
Universitar i Harvardit, Cambridge, MA, 1964.
11. Joseph Hell, "Arab Civilization."
12. C.H. Haskins, "studies in the History of Medieval science," Cambridge,
MA, 1927.
13. Fjalori i Biografise Shkencore.
|
